1 |
 |
“...kumins bende nan pakus ku "polako". Asina otro aktividat ekonmiko komersial ta bai perd pa e yu di pueblo, hende di kol i generalmente katliko.
Un di e pakusnan mas fam, tabata den Hanch'i Bientu "La Moda de Paris" di famia de Windt. Nan a keda manten nan spesialidat di artkulo di kalidat i pa kasamentu, risibimentu i boutiso. Ta ei hendenan tabata pasa pa kumpra tela, nan kanchi i sapatu fini.
Den Kaya Grandi di Otrobanda mes a bin lanta na skina di Sebastopol e tienda, fereteria ku tur kos pa konstrukshon di kas, "Koperativa (Cooperatieve Vereniging en Nijverheid)" konos komo "wenkel di pader".
Ya pa aa 1937, ora ku prom elekshon poltiko turna lug, e pueblo no tin nada di bisa kasi den asuntu di produkshon ekonmiko i su forsa a kaba. Algu di mueble nan ta traha ainda den pueblo i algn otro fishi ta sigui eksist hibando un bida hopi difsil pa kompet ku kos di af. Komersio di pueblo den Otrobanda ta pasa pa man di estranhero, ku a bin estables na Krsou i bira parti di pueblo.
Tg tin un kos ku...”
|
|
2 |
 |
“...hon di sakramento, di kuido di enfrmo, dirigi skolnan prinsipalmente pa hende mas pober i e gran trabou di asistensha na pobernan. Limosna i tur sorto di asistensha pa paa, kas i kuido di wskent (hurfano) tabata hasi di mishon katliko un institushon ku a hasi bon tur momentu tur kaminda. Tabatin skol, hospital, "weeshuis" i lug pa leproso i hende di kabes i ta sur ku frater a atendnan. Den tempu di sekura pastorinan tabata lug di refugio pa tur hende. E renbak di S. Willibrordo, un enorme konstrukshon, a perkur pa hendenan di e barionan ei den tempu di mas tristu di sekura por a gosa di awa na abundansha.
Sinembargo e Iglesia di Krsou i e otro islanan tabata netamente hulandes. Un faktor, esaki masha importante, ku tabatin su parti positivo i negativo. Positivo den sentido ku por a atend ku un gobirnu kolonial hulandes mas fsilmente. Tabatin sierto rspt di parti di desendientenan di hulandes den Koloniale Raad, pero na mes tempu e tabata asentu e distansha entre e pueblo simpel katliko...”
|
|
3 |
 |
“...problema ku ta krese ora ku hendenan bira finansieramente mas independiente, prin-sipalmente ku oportunidat pa trabou den refinera i un entrada garantis. Tin, komo konsekuensha di e situashon ei, dos logia: de Vergenoeging na Punda pa hendenan mas bien di famianan desendiente di hulandes i e grupo Igualdat na Rif, mas bien pa hendenan di pueblo mes.. Den Koloniale Raad masonera (di hende kol kla) ta bringa Iglesia i mishon katliko di tur manera, paf di poltika, den korant ta e otro grupo tambe ta aktivo.
Tin un trabou ku nos ta konsider mash importante ku Iglesia a bini ta realisando den pueblo, esta un trabou sosial i kultural, ku nos a indik kaba. Nos ta mira hopi entusiasmo despleg den formashon di hbennan den "Sosiedat di San Hose", un trabou pa tee muchanan ku ta na skol i si nan no ta bai "wenkel" (pa sia un fishi), den nan ora liber ta haa sierto edukashon sviko kultural i religioso. Nan ta un sorto di trabou konos komo "patronato", algu hopi konos na Hulanda. Ta un adaptashon simpel...”
|
|
4 |
 |
“...Iglesia i di derechonan di pueblo. Ta e korant ku hasta a publik tradukshon di ensklikanan sosial i direktivanan di Roma den asuntu sosial manera Rerum Novarum.
Pa hbennan i muchanan di skol tin tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman di Tilburg, na hulandes i na Thomascollege tabatin otro revista di frateman bon konos ku ta "Engelbewaarder".
Riba tereno kultural sigur Iglesia tabata hopi aktivo. Ademas di e korant i revistanan i otro tipo di organisashon, nos a konos na fin di aanan 20 e Teatro Brion, den "kur di obispu", m.o.m. kaminda awe tin e edifisio ku tabata kapl di suman di Martinusgesticht. Esaki obra di pader Koenen O.P., ku a interes pa buska fondo i realis e obra ak, ku a yuda hendenan pa ekspres nan mes den obranan teatral, tee reunion grandi etc. etc.
Lucha pa Papiamentu
Riba e trabou kultural sosial religioso nos lo bini bk despues. Un punto ku ta importante pa trata...”
|
|
5 |
 |
“...poder ku gobirnu ta di komprend ku e kos aki harnas lo por a duna resultado. Tur esfuerso a kaba na nada i no ta tende nada mas di riba Isla sino te ora ku kanta wlga, ku s tabata posibel. Dr. Da Costa Gmez ku kier a yuda obreronan a haa traslado pa Islariba.
Kas pa pueblo
Riba tereno di konstrukshon di kas sigur sigur tabatin un adelanto konsiderabel. Ku gran diligensia Volksbond ta konstru kas na Mundu Nobo, na Juan Domingo i den Pietermaai na altura di p. Ludovicus Jansenstraat. Tur esakinan despues ku a hasi un komienso den kur di Santa Famia, konstruyendo algun kas ku awe ta keda den Volksbondstraat, pa manten e nmber di e gran organisashon di e tempu ei. Idea sigur tabata pa sigui ku konstrukshon di mas kas pa pueblo, pero debilitashon di Volksbond mes i problemanan poltiko i religioso, problemanan ku organisashonnan sindikal ta pone ku e trabou ak ta stanka. Ademas finansa ta hunga un papel hopi importante i esei hopi bia tabata falta presisamente. Supsidio no tabata dje fsil ei...”
|
|
6 |
 |
“...pueblo lubid
e tempu di miseria di apnas un binti aa prom. E pueblo ta bai sinti su mes
balor mas tantu i kria un manera di pensa mas liber, mas outnomo.
Tuma solamente e asuntu di awa. Komo awaseru no ta kai regular-mente, tin tempu di sekura teribel, hendenan tabatin nan "renbak", tambe garoshi di awa ta pasa bende awa di yobe pa hende por bebe. Gobirnu tin atenshon pa dam-nan den kunuku etc. Ora ku na fin di aanan binti nos haa "awa di pipa" ya no tin mester di garoshi di awa, ni di renbak. Konstrukshon di kas ta kambia, hendenan ta sinti nan mes mas liber. Den aanan trinta ya kos ta totalmente kambi. Asuntu di kos friu, ku mester a warda den "eis-boks" a bai for di moda, ta "frigidaire" ta manda i alimento mes ta bira hopi mas vari, no ta wors seku i mrtadl i ham hereb so ta kome, tin hopi mas kos di kome ku pan ku bo ta warda den friu. Esaki ta djis pa mustra kambionan radikal ku ta tuma lug den pueblo den apnas un par di aa pero kos ta bai aseler muchu mas awor.
Ora ku alemannan drenta...”
|
|
7 |
 |
“...tabatin basta influensha, ounke mnos ku e famoso Volksbond.
Deporte
Otro tipo di organisashon, ku di nan mes lo mester tabatin hopi di haber ku desaroyo, di disiplina prinsipalmente, tin bia por ta indikativo di sierto tendensha ku ta eksisti den pueblo. Mira numa loke a bisa di klup Independiente i hasta di Sithoc. Sobr gruponan ta sufr pa e problemanan interno ku ta sigui i hasta krese, te ku ta bini un paralisashon kompleto di aktividatnan deportivo na K.S.C.
Sindikalismo
Un di e forsanan aktivo pa yuda empuh Partido Catlico Curasoleo tabata semper R.K. Volksbond. E sindikatonan organis den Volksbond awor ta debilit. Pa hopi tempu no tabatin masha aktividat. Awor organis sindikato ta bira mas difsil ku e situashon ku ta reina. Kisas si e organisashonnan ak di obrero tabata mas luchador, tabatin mas espritu krtiko, kisas lo por a manten e i hasta krese, pero e falta di liderasgo ta venga su mes semper, no tabatin formashon di kuadro.
Den guera mirando ku no tin trabou hasi den sentido...”
|
|
8 |
 |
“...pakiko tin tantu animosidat kontra partido Nashonal i su lider.
Di otro banda no tin pakiko un grupito sinti su mes representante f eksponente di ideanan di Iglesia katliko den un partido ku e nmber ei.
P'esei mes manera nos a mustra kaba e ta prohib pa usa e palabra "katliko" den nmber di partido.
Awor ta e grupo ak ta resent kontra Holterman. Algun ta papia di "un pu den nan lomba" i nan ta uni prktikamente ku Partido Democraat, no komo grupo, pero komo persona. Ku esaki e papel direktamente aktivo di Iglesia den poltika ta keda algu di pasado. E temporada ak ta un pgina skur pa Iglesia katliko, ku mih lubid, no tantu pasobra a bini e kambio ei, ku sigur pa Iglesia mes ta un adelanto, pero pa e kontroversia ku ta lanta i ta divid hende den Iglesia mes.
Por bisa ku Iglesia semper a keda un poko leu, apart di bida ntimo di nos hendenan. Tabatin regla ku ta parse mas bien algu burokrtiko, mnos adapt na nos mentalidat. P'esei mes hendenan tabata biba un bida, nos por bisa dbel, un bida segn...”
|
|
9 |
 |
“...na 1959, e lider mksimo di C.L.A.S.C. sr. Emilio Mspero yega Krsou, pa atend asuntunan di sindikalismo kristian, ta mustr' riba e fayonan grandi ku tin i ku mester bini kambio radikal. Mspero sinembargo ta para 'riba ku ta Tschumie mester skucha i sigui, ant asina tur kontakto ku C.L.A.S.C. ta stanka. E lider so ta biaha bai bini i ta laga fantasa inform dirigentenan latinoamerikano. Di adelanto den organisashonnan sindikal no por ripar nada.
E sindikatonan li ku Partido Democraat ta hopi mas aktivo, ma aki tambe e akshon ta keda prinsipalmente riba Isla, kaminda despues di lucha fuerte ta logra rekonosementu i ta firma un prom kontrato kolektivo. Un prinsipio di algu, maske kisas kontenido di e kontrato mes no ta dje tantu ei, ma porlomnos kompania no ta kompletamente liber mas pa hasi i deshas.
Tin algun otro grupo organis bou di guia di Domingo Alberto, pero atenshon di tur hende ta mas riba poltika i esei ta stroba tur desaroyo mas ay di sindikalismo. Di formashon den e gruponan ak tampoko...”
|
|
10 |
 |
“...ta rondon e.
Un parti esaki sigur ta deb na e wega ku ta hunga kun e i e dominio ku e ta sinti ainda. Tur esaki ta krea un sentido di frustrashon. Fa e sigur su bida e ta sigui esun ku e ta kere por yud e, sigur un entrada, un beka of un kas. E tin di entreg su mes i kasi no ta permiti pensa pa su mes.
Asina na lug di bira mas independiente por bisa e ta bira kada bia mas dependiente, mas dominio tin riba dje. Esaki mes ta stroba un desaroyo den sentido di solidaridat, di kooperashon i di konstrukshon di su mes futuro, di un komunidat sano. Konsekuentemente desaroyo den bida sosial ta stanka f ta bira mas bien un reakshon violento kontra e loke ta stob. Simplemente e ta wanta pasobra no por otro, pero den su paden e no ta turna, ma ta monton un avers-hon kontra tur loke e ta sinti ta kontra dje.
Gritunan ku nos ta tende den seno di partidonan poltiko manera "mau-mau pa nos pueblo" (e grupo form na Kenya, Afrika ku ta bringa na un manera...”
|
|
11 |
 |
“...sentido aki, ta leu for di e panorama di nos hendenan.
Tg no ta tur kos ta negativo den Iglesia. Holterman, e obispu grandi manera un kas, ta motiv i ta anim kaminda e por.
E ta lanta hasta un sentro katektiko pa hiba sistema di enseansa di religion mas den pueblo, mas adapt na e situashon, pero esnan ku mester traha ku e institushon ak no ta kapas na haa e direkshon adeku, no ta fsil tampoko. Den "Legion di Maria", ku ta haa sosten kompleto di obispu, ta kumins sia hendenan ku nan mester ta aktivo riba un base religioso i di benefisensia. Den su "Kursiyo di Kristiandat" e kier forma i motiv lidernan pa tur aspekto di bida di pueblo. E ta para firme tras di e movemento Jocista i di credit union i sindikatonan di orientashon kristian ku ta lantando, hasta e ta yuda lidernan ku kai presu pa por manten nan famia. Enfin e mes no ta lansa tantu inisiativa, pero e kier motiv, sosten i anim tur ku kier hasi algu, ku kier biba nan kristianismo. Den poltika e no kier mete ma e lema di su obispado...”
|
|
12 |
 |
“...pueblo, no por bisa tin muchu kos ta sosed.
Kultura
Den loke nos ta yama kultura general tin mas movementu ku anteriormente. Tin mas hende interes pa edit buki na papiamentu i eskritoman na hulandes tambe ta basta aktivo. Pero atrobe e loke ta sali, na nivel, ta generalmente hulandes. Atrobe kos ku ta keda poko aleh di e pueblo simpel.
Sindikatonan tambe ta kumins basta aktivo ku nan kursonan di formashon sindikal i tantu den grupo di sindikatonan kristian komo esnan afili na Casa Sindikal. Ku basta regularidat tin kurso pa lidernan sindikal. Hasta ta lanta e instituo 1NFORS1C (Instituto di Formashon Sindikal Cristian) di sindikatonan kristian. Esakinan ta kisas e nikonan ku por yena berdadera-mente algu di edukashon di adulto ku rnt mundu konos.
Den sentronan di bario ku ta hopi aktivo, ta duna regularmente charla i hasta kurso, pero esakinan ta hopi bia kurso di kosementu i di kushina sin muchu idea general di mundu i di bida. No ta presisamente e formashon ku un pueblo den problema tin mester...”
|
|
13 |
 |
“...Tin hopi empleado di gobirnu ku a studia na Hulanda i nan kier un kambio tambe den nan situashon. E ambiente ta propisio pa akshon sindikal i pueblo ta poko fad ku un futuro skur sin speransa. Mester trata na defend loke tin logr kaba. Pa un korto tempu e grupo ta afili na A.V.V.C. pa despues bolbe para riba nan mes pia atrobe, ls for di tur federashon.
Ku esaki a trata di ekspon, nesesariamente poko largu i ku poko mas detaye, e situashon di sindikatonan di Krsou, ku sigur sigur tabata hopi aktivo den kurso di aanan sesenta, pero ku ta konos e diferensha grandi denter di federashonnan, no tantu ideolgiko, pero mas bien nos ta pensa ku ta konseku-ensha di e algu ku ta keda den algn grupo di sintimentunan poltiko, ku tg no a kaba totalmente ainda den prinsipalmente gruponan di Casa Sindical.
Sigur sigur e atenshon ta bai mas bien na situashon laboral i no tantu na poltika, tin kuestion di manten un posishon di poder i di kontrol riba gruponan obrero, pero no por bisa ku ta simplemente pa...”
|
|
14 |
 |
“...ta domin hopi. Maske enseansa ta krese, ta oument ksi desproporshonalmente, tg e loke ta haa na skol no ta adapt sufisientemente na e realidat ku pueblo ta biba aden. Hbennan ku ta regres di nan estudio den eksterior ta purba den poltika i hasta den sindikato, pero ainda ta muchu tempran pa nan por tin hopi influensha riba e mentalidat di pueblo. Ta un berdadero temporada di revolushon e pueblo ta biba aden, hopi sin sa. Esei ta keda manifest den e organisashonnan sindikal, ku ta tremendamente aktivo, pero no ta logra ainda uni forsa pa kombat e monstruosidat di un bida sin futuro ku ta present na horisonte. Herensha di aanan anterior ta hunga un rol grandi i ta stroba, pero algn adelanto si tin. Solamente lo e result den un revolushon violento ku ta bai parse di ta paralis tur kos i destru hasta loke a logra den kurso di aanan anterior. Un bista poko ttriko, pero realidat por ta tristu tin bi....”
|
|
15 |
 |
“...humano, no tin e efekto ku a spera di dje.
Holterman a hasi tur su esfuerso, el a mira hopi bia na unda mester pone atenshon. Despues di Verriet ta Holterman a saka dos karta pastoral, mustrando riba nesesidat di un formashon i trabou sosial di henter Iglesia. Apesar di tur esfuerso, tur trabou hasi tur apoyo ku obispu a duna na tur inisiativa, ku kier hasi algu pa pueblo, mester bisa ku resultado tabata poko. No tabatin koordinashon di esfuerso riba e diferente terenonan riba kua Iglesia tabata aktivo. Den Iglesia lokal di Antia, meskos ku tur parti di mundu, tin falta di lider ku mentalidat i sentido di Iglesia, ku kier baha den pueblo i yuda remedi situashon kaminda tin mester, ku ta turna hende kompleto ku su nesesidatnan material i spiritual....”
|
|
16 |
 |
“...ni di divishon.
Dirigentenan den poltika ta bai bira kos di hende di pueblo: Maria Liberia Peters, Don Martina. Eksponentenan di hende ku porfin por bai mustra ku pueblo mes por maneh su asuntunan. Tempu netamente kolonial i di famianan "importante" ta bira kos di un pasado leu ay. Awor ta pueblo mes por kumins disid riba su futuro.
Sistema di elekshon, ku ta eksist na Krsou i Antia, kisas no ta e mih pa e pueblo aki. Koalishon a kousa basta problema den kurso di tempu, ta lanta gruponan ku ta aktivo riba tereno di "ideanan" poltiko, sin ku nan ta mete den prktika bayendo pa elekshon. E grupo konos ku nmber di "KOUSA KOMUN" lo result un grupo sumamente krtiko, pero ku krtika fund, ounke no semper asept....”
|
|
17 |
 |
“...oportunidat ora ku Europa bira un i e islanan di Karibe kumins kolabor mas ntimamente ta kos ku ningn hende no por bisa. Mientrastantu e desaroyo di nos pueblo den e siglo ak studi mas detenidamente por yuda nos konstru un futuro pa nos mes pueblo di Krsou.
3. Ekonomia buskando rutanan nobo
Kaminda tin revolushon, tin destrukshon i loke ta pi ta e konfiansa hopi bia ta keda destru den pueblo. Esaki ta trese ku ne, ku ekonomia, ku no ta tee kuenta ku hende, ma ta biba su mes bida, no ta muchu aktivo den pueblonan ku konos revolushon. Trankilidat i rden ta loke mester. Ma huntu ku esei tambe forsa laboral, ku no ta muchu eksigente i ku ta mas barata. Leinan sosial ta pa hopi empresa un menasa (?), mintras ku mester ta i por ta nt kontrali. Un trahad bon atend ta un gran apoyo pa e mes empresa i mas mih trate mas kolaborashon por tin. Obligashon i derecho ta bai huntu den ekonomia tambe, ma esei ta solamente si tee na kuenta ku lo mas importante ta HENDE.
Ta sigur ku situashon ekonmiko di...”
|
|
18 |
 |
“...Church Women).
Hende muhnan di tur iglesia ta masha aktivo, ta kumins un movementu ku lo kobra forsa kada dia mas tantu. Ekumenismo ta trese un forsa nobo pa kristanismo na Krsou. Hendenan ta aserk otro ku mayor fasilidat i ta kooper riba diferente tereno.
E idea di atenshon pa asuntunan sosial ta bin refors e loke obispu Holterman kier a propag: turna bo futuro den bo mes man i union di tur hende. Un aire fresku den e sentido ak ta supla, pero lo no dura muchu.
Tin un falta di saserdote, pasobra ku problemanan den Iglesia i rdennan religioso na Hulanda, no ta bini ni saserdote ni religioso mas for di Europa. Ademas despues di trinta di mei 1969, kantidat di religioso a bolbe Hulanda, hasta hendenan mas hben. Nan ta sinti nan mes no-dese, lokual sigur no ta e kaso. E gruponan di otro religion no tin e problema ei asina tantu: no tin mester di tantu lider, e afiliadonan ta poko i si akaso, den nan hendenan mes tin hende ku ta hopi aktivo. Varios yu di pueblo ta studia f sigui formashon pa...”
|
|
19 |
 |
“...kki i weiter te "programeur" di kmpiuter na FEFFYK. Otro kursonan tambe ta turna lug tur parti, desempleadonan den nan organisashon ta interes pa yuda kaminda por. I.P.K. (Inisiativa Partikular Krsou) i tur sorto di organisashon ta aktivo i ta yuda duna pueblo loke ntes ni por a pensa. I.F.E. (Instituto di Formashon den Enfermera) ta prepar enfermero i enfermeranan riba kasi tur nivel.
Por ltimo mester nombra un otro fundashon ku a lanta pa kubri sierto nesesidatnan den enseansa i esei ta F.E.S.S.K.A. (Fundashon pa Estudio Superior i Sientfiko Katliko di Antia) ku ta organis kurso riba nivel universitario di filosofa i siensianan religioso ku hopi atenshon na doktrina sosial di Iglesia. Asina Iglesia katliko ku riba tur nivel di enseansa tabata semper masha aktivo, riba e nivel ak tambe ta duna su apoyo.
Krsou su desaroyo riba nivel edukativo ta indiskutibel. Ta sigur ku por mih, pero esei no ta kita ku tin adelanto serio....”
|
|
20 |
 |
“...158
Hopi aktivo ta e otro grupo ku s ta afili na A.V.V.C. i esei ta trahadnan den enfermera. Nan tambe a konos wlga ku a tee misa di Santa Famia durante basta dia okup, lagando oranan di servisio religioso liber. Guia di parti di Iglesia den e kasonan aki mester bisa ku ta hopi dbil i ku poko komprenshon pa e loke ta problemanan.
Engeneral por asept libremente ku sindikalismo a konos den e tempu for di revolushon di 30 di mei un avanse basta grandi komo forsa independiente pa defend derecho di e hende trahad. Ta di komprend ku ni den tur asuntu, ni tur hende ta semper di akuerdo ku akshonnan sindikal, pero no ta kita ku e kontribushon di e gremio ak ta konsiderabel i den hopi punto hopi positivo. Pueblo ta papia i ta skuch', maske tin bia mester grita hopi duru.
Riba tereno sosio-ekonmiko s akshon popular ainda no a kobra e forsa ku lo e por tabatin. Credit Unionnan en general a debilit hopi. Algn a keda ku forsa i ta duna asistensha na gran eskala i tin miones na sn espar, ku fuera di...”
|
|