1 |
 |
“...V
Indise General
PRESENTASHON
I. KORSOU TA BAI DESAROY (1900 1936) 1
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera .... 2
2. Politika kolonial ....................................... 10
3. Artesano i komersiantenn chiki ta bai kaba.............. 11
4. Religion un yudansa pa pueblo............................ 14
5. Skolnan por bira nos forsa, ma kon?...................... 23
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural ........... 27
Resumiendo .............................................. 36
II. KORSOU TA BAI DRENTA ERA DI DEMOKRASIA
(1936-1940) ' 37
1. Poblashon di Korsou: afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat..........”
|
|
2 |
 |
“...pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo di gobernador Brantjes (gobernador di 1921 pa 1928) instrukshon ta un di e problemanan grandi te ora logra rekonosementu di skol partikular (lesa katliko).
Por ta ku resentimentu di parti di e "Shonnan" di ntes ku a mira nan katibu bira "hende ku derecho" ta loke a pone e poltika...”
|
|
3 |
 |
“...unabes ku e tabatin kasi tur skol den su man, tabatin mester tambe di un f mas rgano skirb pa manten su pueblo na altura i yuda krea un pensamentu eklesial. Asina nos ta mira tres korant for di prinsipio di e siglo ak: Amigoe di Curaao, na hulandes, mas bien pa hendenan ku poko mas instrukshon, La Cruz pa pueblo simpel, kaminda pader Raymundus Wahlen O.P. sekretario di obispu a skirbi masha hopi mes, aanan largu i a hinka hopi spa den papiamentu, un semanario meskos ku e otronan, ku orientashon general. La Union di tur korant di Iglesia, redakt pa pader Verriet mes, tabata un instrumento di lucha i lucha tin bia fuerte, na defensa i propagashon di doktrina di Iglesia i di derechonan di pueblo. Ta e korant ku hasta a publik tradukshon di ensklikanan sosial i direktivanan di Roma den asuntu sosial manera Rerum Novarum.
Pa hbennan i muchanan di skol tin tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman...”
|
|
4 |
 |
“...28
industria, ma e hmber di fishi. Mas bien e grupo ta result un organisashon religioso kultural, pa hiba un bida kristian, hunga komedia, hasi algu di deporte, lesa buki etc. Un formashon general estilo di patronato. Pader Ludovicus Jansen
O.P., otro hmber di interes sosial, a funda e grupo ak na aa 1882 i tabatin un gran selebrashon den misa di Pietermaai ora ku e Sosiedat a kumpli 25 aa. Ta un kopia adapta di e trabou di mons. Klping di Austria, ku despues a plama na Suisa, Alemania, Hulanda i Blgika prinsipalmente, un di e prekursornan di trabou sosial di Iglesia.
Un di dos organisashon ku nos konos i ku tabatin gran akohida den pueblo tabata (b) Roomsch Katholieke Volksbond. Esaki ta inisiativa di un maestro di skol katliko Antoine Pijpers, kende a bini di Puerto Cabello i a traha na skol pa despues reun un grupo di hmber katliko di den pueblo i a kumins ku su idea un poko idealista i siertamente no muchu demokrtiko, ma mas bien siguiendo e trnt di tur organisashon di Iglesia: poko...”
|
|
5 |
 |
“...1929 bou di guia di frater Rigobert i Canutus i ku asistensha di pader M. Hulsman O.P. a lanta Thomaskring. No ta prom bia ku tin un "Thomaskring" pasobra ya kaba na prinsipio di siglo pader Wahlen O.P. a lanta un klup di debate ku e mes un nmber pa adultonan hben.
Durante aanan trinta di e siglo ak St. Thomaskring ta un srkulo kultural i di formashon formidabel. Tur aa nan ta present un komedia, ta hunga tnis, tin klup di gimnastik i naturalmente diskushon i lektura, konferensha i formashon general. Durante gera hasta ta kumins un klup sosial riba loke tabata imprenta di vikariato den Hanchi 'i Bientu i despues e ta pasa riba e edifisio di Thomas Henriquez den Kaya Grandi na subida di Klipstraat. Un kos s ku nos ta falta den e grupo ak ta e parti di formashon sosial ku a lubid. Ora ku despues di gera ta lanta diskushon tokante outonomia, Thomaskring su miembronan, ku di mes tabata pro partido katliko kurasoleo, ta demostr atrobe di ta bou di influensha total di klero i ta papia e mes idioma...”
|
|
6 |
 |
“...38
Matrimonio di prinsipalmente srnam i ingles ku yu di Krsou ta normal, tur ta di e mes kol, maske no di e mes religion. Esnan di kol mas kla manera venezolano, kolombianu i portugus, maske nan ta di e mes kondishon sosial ku e poblashon lokal i tin e mes religion, tg nan no ta meskla asina tantu. Indionan i chinesnan meskos, tambe polakonan, pa nan kultura diferente tampoko no ta bai drenta matrimonio fsilmente ku yu di Krsou. Asina gruponan ta keda hopi bia leu for di otro. Di portuguesnan nos sa ku hopi ta bini kas kaba, pero sin nan famia. E kondishon di bida den barak na Suffisant, ta pone ku nan tin nan aventura ku nos hendenan meskos ku tur otro, pero nada na serio.
Na Monte Carmelo na un momentu dado ta lanta hasta un skol apart, inskrib na ministerio di edukashon di Venezuela pa benesolanonan.
Portuguesnan algun ta bin traha, spar nan sn i despues di algun tempu ta bai bek nan isla Madeira f un di e islanan Azores, poko ta bini di e loke nos ta yama kontinente oropeo, esta di...”
|
|
7 |
 |
“...tantu?
Atrobe nos ta haa un trabou importante i seal di vishon di obispu Verriet. E ta laga bini Kruisvaarders di St. Jan for di Hulanda pa sia nos hbennan agrikultura. Pero interes ta masha poko i e kruisvaardernan ta kumins mas bien ku un sorto di skol di fishi pa muchanan mnos privilegi. Tambe nan tin un sorto di penshonado pa hbennan di Islariba i Bonaire ku ta bai skol na Krsou, esta H.B.S., M.U.L.O. i otro tipo di skol manera ambachtschool. Agrikultura no tin interes di pueblo.
Ekonomia en general ta mehor notablemente pa gobirnu den e tempu aki: kolonia di Krsou tabatin
1910: entrada di f 854.389,- i na salida f 1.205.237,-1940: entrada ta f 11.925.660,- i na salida f 11.674,652,-
Ku e kompania di petroli ta importante pa Krsou i e otro islanan no tin duda, meskos mester bisa di Lago di Aruba naturalmente. Ant e petroli ak ta bira e base di mas importante pa nos poblashon. Asina por komprend tambe e influensha den poltika ku nombramentu di representante di refinera den Staten.
Importansha...”
|
|
8 |
 |
“...Sin duda e loke di dos gera mundial a trese pa nos ta di importansha kardinal pa nos desaroyo. Meskos ku restu di mundu, kantidat di kos ta bai kambia. Avansenan di teknologia, kontakto di komunikashon ku restu di mundu, apertura di mente, afirmashon di bo mes boluntat i libertat, ansha pa "kos". Enfin tur esaki i muchu mas ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka. Islanan un ku otro, pa medio di vuelonan ta limit e tempu largu pa pasa i tuma kontakto di un isla ku otro. Korant, medio importante di komunikashon ta sali diariamente ku notisia di rnt mundu i tur loke ta pasa den nos mes lug. Kantidat di estranhero sld ta keda no solamente manera turista pa un par di dia, ma simannan i lunanan largu...”
|
|
9 |
 |
“...van der Meer nos ta lesa lo siguiente: "parse ningn hende no ta ripar e revolushon sosial violento ku ta tuma lug. No ta skirbi den korant i ningn hende no ta rekonos pblikamente ku kada luna e struktura di komunidat ta kambiando mas drstikamente ku promnan ay den dies aa di tempu."
Emilio Lopes Henriquez ta pidi pa mih relashon entre trahad i patron: "E manera ku patronnan ta trata trahadnan den hopi sentido ta penoso, si bo ripar kon e patronnan ta oument nan empresa kada bes i ta mehor nan kondishon di bida i e obreronan mester traha aanan largu sin un futuro, mintras ku nan ta kolabor pa otro enrikes nan mes, ant mester asept ku relashon entre obrero i patron ta leu for di hustu, relashonnan entre hende di diferente kol, situashon finansiero; religion etc. tambe mester mehor. Mester rekonos hende pa su balor interno."1
E dos personanan aki a mira mas kla ku ningn otro loke tabata kresiendo den pueblo, pero ken a hasi nada? Atenshon si tin ta pa poltika i e loke mester hasi al momentu,...”
|
|
10 |
 |
“...62
un of otro manera a haa nan mes den problema ku klero. Problema di ki sorto ku ta. Eseinan lo por bin result un atrakshon, pasobra generalmente ta hendenan ku kurashi, ku tin sierto sentido kritiko. Hendenan ku porlomnos por kontrarest e influensha di klero un poko. Ku bista di hende ta kai riba maznnan ta mas ku lgiko i eseinan ta den dos part, dos lozji esta "Igualdat", banda di awa di Rif i lozji "de Vergenoeging", di hendenan di kol mas kla, en general, porlomnos di un status sosial mas eleva. Aki diferente di e famianan protestant, desendiente di kolonisadnan di ntes ta miembro. Un chns pues tin sigur, si por logra atra e gruponan ak.
A lanta un grupo (srkulo) di estudio (prinsipio di formashon di lider na diferente parti di mundu). Naturalmente poltika ta un di e puntonan importante di diskushon. Diferente hben ta djin i si nos no ta kibok tambe e hben dinmiko Ciro D. Kroon.
Komo regalo for di shelu ta present un problema denter di e organisashon di korfbal di K.S.C. Un klup ku...”
|
|
11 |
 |
“...basta trabou i ku bon entrada.
Nada di tur e bonansanan ak lo no keda pa despues, pa tempu di berans. Ni gobirnu no a mira kiko por hasi i e falta di vishon ta bai venga su mes den futuro no muchu leu ora ku refinera kumins ku su adaptashonnan den apnas un par di aa.
Poltika i mas poltika ta loke tur hende ta pensa riba dje.
Ta sigur ku lo por bisa hopi mas tokante di situashon ekonmiko di nos islanan, pero pa e loke ta import, esaki nos ta kalkul ta sufisiente. Ta trata di mustra e tendensha general i e influensha di e diferente aspektonan ku ta afekt bida i struktura di nos pueblo.
4. Religion Katliko ku problemanan grave
Ta di komprend ku pa Mishon katliko e situashon den tempu di e di dos guera mundial no a result nada fsil. Kambionan masha drstiko i den masha poko tempu ta tuma lug den nos pueblo. Nos no ta na prinsipio di aanan trinta ku un kantidat di estranhero ku ta bini i mester buska kon integr f sikiera adapt na nan patria nobo. Ya hendenan, estranheronan, t'ei pa basta tempu...”
|
|
12 |
 |
“...mester a buska un salida i a plama rnt Caracas. Pero dimes Krsou a result tambe un oportunidat di oro. Na kantidat aeroplano ta trese e loke nan a yega di yama "quincedias" pasobra tabata duna permit pa apnas nan keda 15 dia. Ku e kantidat ku tin kaba ta di komprend ku entrada ta mengua pa e hendenan ak i esei a pone ku bo por a haa e hendenan ak dilanti di skol di mucha hmber ora skol kaba. Sirtamente tabata un eksperensha doloroso i ku no a laga di tin su influensha funesto riba moralidat en general. E situashon ak a bin forsa kreashon di un kampo di prostitushon na Krsou banda di aeropuerto, maske ta despues di guera i ora ku ya situashon no tabata meskos mas....”
|
|
13 |
 |
“...ku ta traha riba Isla i e ta hasi misa na Asiento, pero generalmente ta un par di hulandes ta asist. Pero organisashon sosial (sindikal) no ta eksisti i kasi no por tampoko pa e dominio ku kompania tin riba tur kos.
Tin sirtamente un divishon bon mark den pueblo entre e masa humilde i e masa obrero, proletario. Pero e pueblo (e masa humilde) i den su gran mayora hende muh, ainda ta forma e parti ku ta asept religion i religiosonan siegamente i den nan no tin sintimentu di rebelda. Pueblo en general despues di elekshon ta warda riba algu, ma e mes no sa kiko.
Ta tempu pa un "profeta" lanta den pueblo. Un hende ku lo por mustra riba e posibel rekuperashon di su propio balornan i su propio identidat, ku e ta bai prdiendo mas i mas. Awor mr. dr. Moiss Frumencio Da Costa Gomez, kende ya a demostr su kapasidat tantu intelektual, komo di luchado pa pueblo ta haa su chns. E ta komprend ku su oportunidat ta present. E kier bai mustra pueblo ku e mes, nas di kuna humilde, tin algu pa ofres su pueblo...”
|
|
14 |
 |
“...poesia ku ta trata e tema Mama en general, su Mama mes, Mama Krsou i si nos ta krda bon hasta Mama Maria, ora ku a pidiele e papel ku e tabatin den su man, el a bira bisa ku kara serio: "n esaki ta poesia numa" i ta sker e papel na pida pida chikitu i ta tire den kos di sushi. Pa Gomez ta poltika tin balor, saka e yu di Krsou for di bou di tutela di otro (Hulanda) pa e para riba su mes pia. Gomez no kier ta poeta ma poltiko, yu di Krsou.
Ta parse nos ku e situashon generalis den nos pueblo di Krsou ta, ku nos ta kere ku skol ta duna e formashon nesesario. Esaki ta simplemente un kibokashon grandi. Hende ta sia, bai skol, pa despues gana su sn. Ni skol katliko no tin e interes ak di un formashon sosial humano, ni na ni despues di skol. Mester rekonos ku den St. Thomaskring, fund for di aanan binti, tabatin algu, ounke no muchu di formashon den sentido sosial. Tampoko den Volksbond, fuera di ls pa sia lesa skirbi, tabatin algun programa edukativo masha general, sinembargo apnas debesenkuando...”
|
|
15 |
 |
“...pero e prinsipio riba Rif ku e fantasma di "Stuyvesanthotel" ku mester tabata di luho, no a yega mas aleu ku e fundeshi ku tabata senk riba rif. Falta di vishon f di konosementu of di tur dos? Otro hende lo mester disidi esei.
Tambe e gran oportunidat pa Korsou ku trasbordo di karga pa Venezuela ta bai sufri. Mintras ku ntes no tabatin "carretera" (kaminda pa outo) di Caracas pa Maracaibo, bapornan di K.N.S.M. tabata probech tur ku tin transportando hende i karga di un lug pa otro. Despues ku General Gomez, diktador di Venezuela, a laga habri e malditu i famoso "carretera" biahenan i transporte di karga por a kumins na tera mes. Ma unda karga di eksterior mester a yega na La Guayra i Puerto Cabello, pero prinsipalmente na La Guayra ku ta haf di Caracas. Den guera un kompania, por sierto hulandes a kumins ku trahamentu di un haf nobo na La Guayra, pa risib karga direktamente di eksterior. Asina e oportunidat di haf di trasbordo pa Krsou tambe ta bai kai violentamente.
Petroli refin ta sigui...”
|
|
16 |
 |
“...result un faktor mas bien di duda, di konfushon, sin tin su rais den e bida di pueblo mes. Enseansa ta krese i por bin ofres un oportunidat nobo, pero ei tambe ta falta un adaptashon na mentalidat di e pueblo. Maske ta logra basta, sigur no ta formando lider den sentido sosial. Sindikalismo ku ta un nesesidat den tur pueblo moderno, ta lanta wl, pero ta sigui riba e mesun pia ku ntes, ku otro hendenan tras di teln ku ta maneh henter e asuntu, frustrando asina e trabou sindikal mes.
Ta den e kondishon ak Korsou tin di bai firma un Statuut" nobo pa Reino Hulandes ku ta bai duna Korsou i e otro islanan nan outonomia asina tantu dese pa un kantidat di hende, ounke no tur.
1. cf. Regeringsvoorlichtingsdienst: Werknemers en werkgeversorganisaties in de Nederlandse Antillen, p. 109...”
|
|
17 |
 |
“...Rafael i Guillermo apnas ta haa un oportunidat di mustra loke nan por.
(E mesun fenmeno ak bo ta topa na Aruba. Ora ku J. Irausquin huntu ku Fichi Croes kibra ku A.V.P. di Henny Eman i lanta nan mes partido P.P.A. (Partido Patritiko Arubano). Irausquin, ku ta di e mes gremio di e dirigentenan di D.P. na Krsou, dimes ta skohe pa traha huntu ku Partido Democraat. Asina nos ta mira e loke nos a bisa mas dilanti esta ku: ta islanan ta dirig gobirnu sentral i no hendenan, ku lo mester a buska nteres general, di tur isla i tur hende.)
Loke D.P. ta logra ta ku tur eksponente di e grupo ku ntes lo mester a sinta den "koloniale raad" ta bai sinta awor komo minister etc. na puestonan importante. Yunan di pueblo simpel ta lakayo, lider di bario.
Den trabou sindikal partido ta sigui refors gruponan ku tin, f si bo ta prefer sindikalistanan ta refors e partido poltiko, simplemente komo instrumento di partido.
Otro fenmeno ku den aanan sinkuenta ta hopi remarkabel, ta e asuntu di ofres beka i kumpramentu...”
|
|
18 |
 |
“...pasa di un partido pa otro, ta trese konfushon grandi den pueblo. No tin un lia di pensamentu, no tin un kos ku hende por basa riba dje, pa bisa ku esun ku ta bltu, ta prefer esaki f esaya. Tur partido tin e mes ideanan (idealnan?) mas
o mnos, tur tin e mes tktikanan i tur ta praktik e mes un "wega" poltiko.
Algemene Maatregel van Rijksbestuur. (1959)
Pueblo en general no tin muchu idea di loke ta pasando. Ni sikiera ora ku, despues ku Partido Nashonal logra ku un eksponente di Democraatnan pasa su banda. Situashon ta bira difsil pa diferente motibu i gobernashon ta stanka. Gobirnu sentral ta akud na Hulanda ku ta tuma un medida general (Algemene maatregel van rijksbestuur) i asina gobernashon por bolbe den man di esnan di Partido Democraat. Ironia di e kaso ta ku despues di a sulfur kontra Hulanda pa haa e derecho di voto pa pueblo i kohe poder den bo man, awor ta akud na e mes Hulanda pa haa chns di sinta atrobe.
Tur hende ku sano huisio ta komprend ku durante e temporada ku pueblo ta "gosa"...”
|
|
19 |
 |
“...103
kooperativanan di krdito (Credit Union) i ta anim nan tur momentu. E ta interes tambe den situashon di obreronan en general i ta mustra interes den un programa di trabou sosial di parti di Iglesia. Ku duele e ta mira loke a bai prd di tur e trabounan di mons. Verriet. Un kos ku sigur mester rekonos ta ku tempu Holterman tabata pastor na Sta Famia i a kumins den Colon ku Credit Union, sin duna di konos na pbliko e trabou ak, pastor Holterman tabata para firme tras di e inisiativa ak. Awor e ta bai duna oportunidat pa sali na kla ku e loke apnas ta kuminsando.
For di aa 1957 ant, nos ta sinti un aire fresku ta bolbe supla den Iglesia na Krsou. Hasta "enemigunan" di Iglesia di ntes ta ekspres palabra di apresio pa e posishon di Holterman.
Den e tempu aki tambe ta bai lanta un otro movementu pa hbennan obrero. "J.O.C." (Hubentut Obrero Katliko, na hulandes K.A.J.)4 ta kumins ku algun hben ku a kaba ambachtschool i un grupitu di hbensita ku algun tempu a milit den "Renasementu Cristian"...”
|
|
20 |
 |
“...106
Riba Isla ademas di P.W.F.C. tin e organi-sashon di employnan ku ta V.G.K.S., ku no ta un instrumento di lucha ni di reivindikashon di derecho, ma mas bien ta hendenan ku ta trata pa hasi algu pa employnan i pa nan por pasa ratunan agradabel, kumpra kos barata i ta yuda den sierto akshonnan kultural general i deporte.
Volksbond ta kabando kasi na nada, apnas nan tin e korant La Union, nan setr pa kaso di morto i e kasnan den Volksbondstraat i na Juan Domingo, ku ta bai pasa over pa doonan poko-poko.
Pa sindikatonan yega na un kontrato kolektivo ta sumamente difsil, ya ku ta dos sindikato tin tur kaminda i kada un ku su propio interes poltiko. P'esei mes ta trata tur kaminda pa elimin e kontrinkante. Esnan ku ta probech ta e empresanan, ku no tin di enfrent dos grupo i ta prefer di laga nan dos bringa otro i sinta warda resultado. Mientrastantu areglonan ta sigui manera nan ta.
Iglesia i organisashonnan sosial
Despues ku mons. Zeppenfeldt retir komo obispu i Holterman sinta, e interes...”
|
|