1 |
 |
“...kun konsekuenshanan grave pa nos Krsou.
Idioma propio: PAPIAMENTU
Maske kon part e hendenan ta, pasobra e grado di rekonosementu sosial ta depend di nan kol i tambe enparte porlomnos di nan religion, tg den otro aspekto pueblo ta demostr un unidat basta grandi manera nos a indik. Lenga papiamentu ta yuda hopi den esei. Por nota ku na skol katliko, ku ta e gran mayoria, maske algu di diferensha di kol ta kos ku ta tee kuenta kun, hopi bia ta e aspekto finansiero ta trese distanshamentu: skol di plaka i skol di pomada.
Mintras ku den kultura di nos pueblo idioma ta faktor di union komo lenga komun, algn hende manera a indik, ta manten nan idioma hulandes. Lo bini un lucha fuerte pa motibu di idioma denter di Iglesia katliko mes, manera nos lo bini bk riba dje.
Den kurso di aanan papiamentu tg ta kobra importansha, pero lo dura basta ainda prom ku e logra e rekonosementu total. Mientrastantu kantidat di palabra hulandes ta drenta nos idioma i ta bin "daa" si por bisa 'sina e idioma di pueblo...”
|
|
2 |
 |
“...desendiente di e kolonisador hulandes (protestant) i hudiu ta bai skol di gobirnu. Tee kuenta ku no ta eksklusiva-mente e gruponan ak ta bai skol katliko f skol di gobirnu, pero ta e tendensha nos ta anot ak. Tin tambe e famoso Emmaschool pa hende di pueblo ku ta skol di gobirnu, ku basta hopi mucha pero no di kompar ku e skolnan di mishon. Tur skol sinembargo tin e mes programa i mes eksigensha pa ksamen final.
E yu di pueblo ku tin un tiki chns i ta gana un poko mas ta manda su yu skol katliko di "plaka" i e instrukshon ta algu mas avans ku skol "di pomada". Lstima ku mester bisa ku skolnan di kunuku si ta keda poko atras i ta skol di pomada so tin i e chns den bida pa e hendenan ak ta hopi redus generalmente.
Nos kier mustra aki riba ekspreshon di un shfur di bus, tesorero di su Credit Union ku a bisa: "ami ta skol di kunuku mi a bai i ni katisashi mi no por a sia drechi pasobra mester bai piki palu tur da pa kushin, awor atami tesorero di un Credit Union". Esaki ta demostr e loke nos kier indik...”
|
|
3 |
 |
“... ta kos ku bo ta tende henter ora. Sal direktamente na defensa di poblashon total di Krsou ta otro kos. Prinsipalmente den asuntu di igualdat den enseansa ta hopi bia un problema i Koloniale Raad ta kontra di supsidio pa skolnan priv.
Sierto nmber ta bini bk kontinuamente den Raad, manera Statius Muller, Lansberg, Schotborgh, Winkel, Beaujon, Haseth, Sutherland, etc. Poko ta e nmber di hudiu ku mas bien ta keda riba tereno di komersio i despues banko.
Mester bisa si, ku miembronan no ta gana plaka pa nan trabou. Ta den nan tempu liber nan ta hasi trabou "legislativo" i esei ta turna apnas un par di ora pa luna.
Otro islanan hulandes kontrario na Korsou, tin nan mes elekshon di un "Politieraad" (konseho polisial) ku tin di asist "Gezaghebber". Dimes ku e "konsehonan" ak no tin muchu balor, ma kon ku bo ke mir e ta un elekshon ta turna lug maske ta den un grupo masha chikitu. Esei nunka Korsou no a konos. Gobirnu insular di kada isla ta kai bou di Koloniale Raad.
Di mes ku katlikonan difsilmente...”
|
|
4 |
 |
“...privilegi? Otro punto ku lo tabata interesante pa hasi investigashon mas profundo riba dje. Di tur manera ta bon kla ku mishon katliko na Krsou a buska pa yuda e pueblo progres kontra di e poltika kolonial i ku lei di e mes gobirnu kolonial den man.
Koloniale Raad, maske ku poder hopi redus, komo ta un papel di konsehero nan tin, ta eksig kada bes mas konsiderashon. Interes ta pa logra redus gastunan di gobirnu mas tantu posibel i hasta tin un tendensha pa buska sierto "independensha" den asuntu di plaka ku mester bini di Hulanda. Na aa 1924 pa di prom bia entrada di kolonia ta pasa gastunan. Den un ambiente asina, ku falta di nteres di parti di e masa pa asuntunan poltiko i un Koloniale Raad sin atenshon pa nesesidat sosial, ta bai haa chns, despues di algn aa, pa eleh representante di pueblo den un sistema kolonial ainda pero totalmente nobo.
Na final di e temporada ak, esta na aa 1937 ta bai tee elekshon pa e prom "Staten" di loke ta Kolonia Curaao i sobr islanan. Ku lei di 1936 "Wet op de...”
|
|
5 |
 |
“...otro manera, hopi tabata falta naturalmente pa motibu di e pobresa ku ta laga mucha sin sapatu, ni sikiera alpargata of kts i sin kos pa pone na pia i no por bai skol. Tabata un sorto di ritual ku ta demostr e apresio ku pueblo tin pa skol. Aki mesora nos ta mira ku no ta tur hende ta meskos i asina tambe tabatin dos sorto di skol: "skol di plaka" kaminda ta paga un suma pa luna pa kada mucha i si ta varios ruman, e siguientenan ta paga kada bes un algu mnos i "skol di pomada" kaminda no ta paga nada. Konos tabata skol di frater Thomascollege (skol di plaka) i Vincentiusschool (skol di pomada). Suman di Rosendaal tabatin Martinusgesticht (skol di plaka) i St. Annaschool (skol di pomada).
Mester nota aki ku suman di Rosendaal tabatin e famossimo Habaai (Welgelegen) f ku su nmber ofisial Colegio di Sagrado Kurason. Aki tabatin kantidat di mucha muh di den besindario, di tur e paisnan spa aki banda, manera Venezuela, Colombia, Puerto Rico etc.) ku a risib un edukashon medio...”
|
|
6 |
 |
“...Rosendaal.
Algu poko penoso ta ku e echo ku tin diferensha entre skol di plaka i skol di pomada ta afirm e distinshon den e klase di hende pober i otro mas pudiente. Hasta na skol por a nota ku e diferensha ei ta sinta den esnan algu mas i algu mnos i tambe den e loke ta determin den poblashon di Krsou nan "status sosial", esta kol. Por bisa ku edukadnan ta spera ku sierto grupo lo por sia mih ku otro i tin bia hasta ta pone esnan mehorsitu huntu i e otronan apart. Un echo ta ku religiosonan a i tabata yuda diferente yu di pueblo ku mas kapasidat pa bai skol di plaka. Esei no ta kita ku mester asept ku tabatin sierto diskriminashon.
E diskriminashon no ta sinta solamente den pagamentu di skol ma e "pensum", e programa i eksigenshanan, tambe tabata diferente. Un mucha ku seis klas di skol di pomada lo mester keda un aa mas den di seis klas di skol di plaka pa e por a sigui pa M.U.L.O..
Tur skol di M.U.L.O. tabata di plaka i normal tabata e loke tabata yama M.U.L.O.-A ku bastante di idioma i...”
|
|
7 |
 |
“...25
Poko tabata esnan ku tabata sigui e delaster kursonan aki. Ku un diploma MULO-A den saku bo ta haa trabou masha fsil mes na gobirnu i den empresanan.
"Habaai": kolegio Sagrado Kurason.
Segn ku poblashon ta krese i empresa petrolero ta bai dilanti nos ta bin haa ku pueblo, ku ntes tabata bai skol di pomada, ta yena skol di plaka awor. Skolnan ta oument i tempu di mons. Verriet, pa e persona ak interes asina tantu pa progreso di pueblo, mester tabata un goso di por a inougur kantidat di skol tantu na "Punda", komo den kunuku. Esei tabata posibel grasia na e igualdat di derecho ku tantu mester a lucha p'e.
Otro aspekto interesante di e desaroyo di nos skolnan, ku a bin bira despues un dol di kabes, ta e konsentrashon di tur skol di frater den loke tabata yama "stat". Nan no tabatin mag di nan superiornan, di tee skol paf di stat. Solamente Skrpn ku tabata konbentu i wshuis, kaminda e superior tabata biba tabatin e skol di internado pa mucha baldadi i otronan sin famia, hulandesnan ta bisa...”
|
|
8 |
 |
“...35
esenario fiho ku normalmente ta usa pa komedor di muchanan. Papia di un teatro mes, no ta kos ku tabatin na Korsou, apnas tabatin algun sine i pa representashon di arte teatral no tabatin nada.
Un saserdote pader Koenen O.P. a lansa idea di un eatro i a forma komishon pa rekoh plaka, ta buska arkitekto i porfin ta bini den kur di obispu, tras di Martinusgesticht un teatro ku e nmber Teatro Brion. Tur skol ta haa chns awor di present nan mes obra teatral, Volksbond ta tene su Reunion di Gala eiden i Thomaskring ta hasi bon uso di e lokal aki.
Famia Maduro, ku ta biba den Langestraat ta bini regularmente ku shownan yam "veladanan kultural" ku baile, kanto, skch etc. Tambe tin idea di kompeti ku e sinenan i den Teatro Brion ta buska i logra pa pasa pelikula pa mucha i hende grandi. Sin duda Teatro Brion a yena un bashi i a duna oportunidat pa hopi aktividat, asina tambe reunion poltiko di e Partido Catliko Curasoleo ku t'ei lanta ta tene su reunionnan ei den. Te lat den aanan sinkuenta...”
|
|
9 |
 |
“...un skol di frater nt na rant di stat na Salia. Tur skol por bisa ta yen, pa alivi Thomascollege ta lanta Albertuscollege na Pietermaai dilanti di misa.
Mulonan ku tabata eksisti a mira nan lokalnan yena, pasobra awor obreronan, trahadnan mes por manda nan yu Mulo-onderbouw pa sigui despues e enseansa mas haltu ku nos tabata konos. Tg tur lo mester bai Punda pasobra ta den stat so tin Mulo. Den kunuku skolnan ta sigui riba e msun pa i ainda ta manten e diferensha entre skol di pomada i skol di plaka.
Conscientiesteeg 35: lokal pa ls di teora di Abs. St. Joseph.
Pa prepar hbennan pa traha ku man, Volksbond ta lanta e prom Ambachtschool St."Joseph" ku hopi sakrifisio i problema. No ta kos ku nos a konos i e idea ta reina ku skol di fishi no tin e mes balor ku Mulo, ta pa muchanan ku no por sia! Verriet i su Volksbond ta persist i ta logra rekonosementu kompleto di gobirnu i refinera mes ta yuda ku algun dosente. Di gobirnu ta logra saka un supsidio ku hopi difikultat. Pero ambachtschool ta...”
|
|
10 |
 |
“...den kunuku ni skol di fishi. Hasta e skol di pomada, Emmaschool, tabata den stat. Tantu Wilhelmina-komo Hendrikschool tabata forma muchanan te na Mulo i tampoko aki gobirnu nunka no a tuma inisiativa pa enseansa sekundario sino te den tempu di gera, pero atrobe no tantu pa yuda nos hendenan bai dilanti, progres. Mas bien ta pasobra yunan di empleadonan haltu di Isla, estranhero i yunan di empleadonan di gobirnu no tabatin chns di bai sigui nan estudio na Hulanda.
Asina ant ku tur e desaroyo i plaka ku tabatin, ningn hende no a pensa ainda riba skolnan sekundario. Apnas dos tres hben ta sali pa sigui estudio f pa kumins nan estudio sekundario na Hulanda f na Merka. Ma ta hende ku rekurso so por hasi esei. Pueblo mes ta keda stank ku su M.U.L.O. (anto Mulo-a, ta esnan mas fortun so ta logra Mulo-b) i su ambachtschool. No tin un sistema di beka na drechi ku por duna yu di pueblo tambe un chns pa sigui desaroy.
Den e tempu aki algun laiko katliko ta lanta "Mgr. Kieckensstich-ting" presisamente...”
|
|
11 |
 |
“...gobernador, porlomnos esei ta nos opinion.
Partido Demokrtiko ta haa otro asuntu pa lanta fuertemente kontra dje i esei ta e kaso di ontslag di dr. de Regt, pa sierto aktitutnan konsider kontra gobirnu.
Ta bini despues otro asuntu ku ta demobilisashon di skuternan. Maske pueblo tabata gosa su skuternan den parada i ora haa notisia ku den mondi £¡r p Kastee¡
nan ta lastra mih ku kualke otro grupo,
tg ningn hende no ta pro skteri. Militarismo no ta kos pa yu di Krsou. Staten ant ta kontra pa sigui vota plaka pa "defensa".
Tur e puntonan ariba menshon ta keda ampliamente diskut den e korant, ku ta e arma mas poderoso di partido Demokrat. Un otro publikashon "Lorito Real" ku e figura sentral di "Azijn Banana" edit pa sr. Pachi van Kampen, ta hunga ku e sintimentunan mas baho por bisa di pueblo. No abiertamente ma enkubr i apnas indikando ta trese figura di Azijn Banana ku Nenita, den un relashon semper aludiendo na sex, algu tremendamente importante pa pueblo. Tg e lia di pensamentu semper ta poltiko...”
|
|
12 |
 |
“...di e pueblo simpel katliko. Ta hasi "uso" di pueblo: esnan mas dsil i humilde, di den kunuku, ta pertenes na partido katliko i esnan mas "rebelde", (esunnan ku nos a yama "proletario".) ta demokrat.
3. Korsou ta drif i landa den zeta
E di dos guera mundial a konsum zeta na kantidat. Petroli a gana guera nan ta bisa i por ta masha bon. Segn nan ta bisa e bataya formal na Nort di Afrika a haa tur zeta pa aliadonan for di Krsou i Aruba. E islanan ak a mira nan refinera ta traha na ful kapasidat.
Plaka ta lora kasi sin lmite. Komersio ta den un "boom" formal, ma na mes tempu nos ta mira artesanonan ku apnas ta haa un chns chikitu, ta bai dispars tg ora kos drecha. Si ntes tur kos tabata miseria i limitashon awor ta parse ku tur kos por i tur hende ta gasta. Lo tabata interesante tambe pa studia gastamentu di nos pueblo durante guera i djis despues di guera i su konsekuenshanan.
Krsou no a keda ku muchu kos despues di e formidabel oumento di rikesa durante di dos guera mundial. Nos hendenan no...”
|
|
13 |
 |
“...mas humilde di barionan bieu di stat.
E grupo di trahad di industria, habitante di barionan nobo, ta mas independiente, kisas dor di e kontakto ku tantu estranhero, pero tambe pa e situashon di independensha ekonmiko dor di trabou vast i entrada sigur na forma di salario. E hendenan ak dimes ta opone kontra e tantu "shonnan" ku tin. Pero na mes tempu kier imit e mes "shonnan" ei. E gana di identifik ku e "grandinan" f porlomnos esnan ku nan ta konsider ku tin sierto "kos" (kol, kabei, posishon, plaka) ku nan mes no tin, ta den tur gremio sin eksepshon. Gran ironia di bida esaki, pa falta di un formashon mas humano. Den poltika nos ta bai topa ku e abilidat di e mes "shonnan" ak ku ta bai kontrol pa basta tempu, parti di e pueblo (proletarionan). E "shonnan" ta bai usa esnan mas rebelde di den pueblo i nan ta logra e mes un kontrl ku tabatin ntes. Demokrasia ta bira un simpel wega di palabra. Antes e pueblo mester a asept esnan ku ta keda riba nan, awor nan mes ta bai "eleg i skohe" e mes hendenan...”
|
|
14 |
 |
“...lo mester ta un kontesta prktiko ku mira riba futuro. I ta nt esei ta loke ta parse ku ta keda nos grandi. Nos a mira un pueblo deskontrol, sin lider, koriendo tras di esun(nan) ku ta ofres nan mes komo salbador di pueblo. Pero al fin i al kabo situashon ta keda meskos, hasta por bisa e ta bira pi.
1. Un pueblo ku ta prd kara
Efektonan di sklabitut no ta kaba lih den pueblo. Krsou tampoko ta un eksepshon. E ansha pa ta igual na esun ku ta domin, e identifikashon ku esunnan konsider grandi (ku plaka, kol i kabei) i importante ta inkreiblemente fuerte.
Diferenshanan ku tabata eksisti no a kambia muchu ku e imigrashon di estranheronan. Prinsipalmente e elemento hulandes, ku ta biba riba Isla (Emmastad) i despues ta estables na Julianadorp leu for di e pueblo di den Suffisant, na Kwartier i den barionan rnt stat, ta asentu e enorme distansha ku ta eksisti. E hulandesnan ak, bib riba nan mes tras di waya, ku nan mes skol, kancha di deporte, nan mes supermerkado i tur sorto di fasilidat ta keda...”
|
|
15 |
 |
“...mes. Tur anochi tin sentenares di hende ku ta reun den diferente bario pa spar, fia sn i paga nan debe, pero alabes pa asist na reunionnan informativo i edukativo (edukashon di adulto). No por hiba hende grandi skol sin mas, mih bai serka nan ku ideanan prktiko pero ku splikashon detay pa nan por komprend i eduk nan mes no solamente lesando f tendiendo ma mas importante hasiendo. (Sistema di Antigonish, Canada).
Hamber pa formashon. Na un momentu dado ta duna un kurso pa dirigentenan ku ta dura shete siman largu, tur siman tres anochi di 8 pa 11 or. Na tur ta inskribi un kantidat di un 80 persona di kual na final ta keda ainda 76, sin falta mas ku un f dos bia. Esaki ta demostr e hamber ku tabatin den pueblo pa sia konos algu mas.
Den La Cruz (semanario katliko) ta sal tambe un artkulo ku lter grandi riba prom pgina ku ta lesa: Krsou tin Hamber. Ta e hamber di ta su mes, di yuda su mes, di hasi algu pa su mes, di sia biba den e mundu djawor. Hamber di konos doktrina di Iglesia, ku no ta s...”
|
|
16 |
 |
“...pueblo, un kos ku nos no a haa den katisashi". E otro, un hben ku for di chikitu kier a bira katliko i a haa su formashon di religion, ku un tipo di katisashi, ku ta inklu e elemento sosial, di solidaridat, di lucha pa derecho, enfin di un religion "enkam", e ta bisa, "no, ta falta di konosementu di religion mes", pasobra e ta mira e dos aspektonan ak komo inseparabel, sin esun e otro no ta eksist.
Realmente e pueblo a sia ku tin un Dios, den tres persona, ku mester bai misa djadumingu, ku tin shete sakramentu ku tin dies mandamentu etc., pero e no ta mira ku derecho i obligashon ta enser den e mes ideanan ak, ku trabou ta algu berdaderamente "religioso", ku lucha pa su propio liberashon i rekonosementu komo hende tambe ta inklu den e doktrina i enseansa di Iglesia. Pueblo ta konfes ku el a falta misa, hasta ku el a bishit kampo di prostitushon i a papia palabra malu, pero nunka... ku el a keda sin bai traha sin motibiu, of ku el a hrta hende ku ta traha p'e nengando un salario hustu, tampoko...”
|
|
17 |
 |
“...124
fiansa den credit union.
Sentido di solidaridat, di sinti i kier hasi algu pa otro, pa su mes pueblo no ta kos ku bo ta topa ku ne. Kisas p'esei mes no ta fsil pa haa hende pa trabou di enfermero of enfermera, pa religioso of saserdosio, si no tin chns di gana plaka.
Algn ta bai sia pa maestro of pa enfermero ora bekanan kumins yobe. Ma tur hende ta buska "kos", un manera fsil pa yega na sn. Prinsipalmente fsil, ku no ta eksigi muchu trabou tampoko. E aspekto aki di bida di hende, ku e no ta e so riba mundu i ku ta huntu mester bringa i lucha pa yega na algu pa nos tur ta bon, esei bo no ta haa fsilmente.
Formashon di lider den e sentido aki, ta leu for di e panorama di nos hendenan.
Tg no ta tur kos ta negativo den Iglesia. Holterman, e obispu grandi manera un kas, ta motiv i ta anim kaminda e por.
E ta lanta hasta un sentro katektiko pa hiba sistema di enseansa di religion mas den pueblo, mas adapt na e situashon, pero esnan ku mester traha ku e institushon ak no ta kapas na haa e...”
|
|
18 |
 |
“...naturalmente nan ta afili na e organisashon internashonal I.C.F.T.U. (International Confederation of Free Trade Unions).
P.W.F.C. ta un bnt hopi fuerte, ta kalkul miembresia pa aa 1959 na riba 3000 afiliado. Ku kontribushon ku ta keda kit na trabou mes, e sindikato ak no tin dol di kabes manera otronan. Ku asuntu di "strimlining" riba Shell, e bnt kier turna over un supermerkado, pero un par di trahad ta opon fuertemente i ku un par di pamflt ta logra para e idea ak ku sigur lo tabata prdida di hopi plaka di trahadnan. Ora e grupo pidi Shell pa nan mes kumpra i lanta un supermerkado a base di kooperativa Shell ta nenga rotundamente, pasobra si no ta bende ku PWFC no ta bende ku ningn trahad tampoko. E aktitut ak ta pone lidernan en general di diferente bnt duda den e libertat, ku sindikatonan mester tin.
Na aa 1964 ta lanta C.F.W. (Curacaosche Federatie van Werknemers) dirig pa e sindikalista Ewald Ong a Kwie. E bnt ak ke afili tur trahad, maske kon chikitu e empresa ta, no tin grupo speshal, pero...”
|
|
19 |
 |
“...lidat sosial pa henter komunidat huntu ku e motivashon di pueblo trahad, empleado.
Haf nobo ku diferente fasilidat moderno.
Banda di haf a ekspand fasilidatnan enormemente: haf di "container", oportunidat pa empresanan "tax free". A oument fasilidatnan di aeropuerto i esakinan ta sigui krese. Algn fbrika ta estables nobo i algu mas nos ta produs lokalmente. "Curinde" sigur a duna hopi bon resultado.
Kompanianan OFF-SHORE a kumins na gran eskala i pa aa ta grda kaha di gobirnu, ma kantidat di plaka ta bai na "asistensha" ku nderstant.
Poko poko situashon, ku a kumins normalis i hasta krese, di glpi a haa un sla duru ku e restrikshonnan di gobirnunan di eksterior pa kompanianan off-shore, ku ta keda redus di un manera formal, kousando problema pa gobirnu. Refinera Shell ta menas ku retiro for di Krsou i ta eksig redukshon di fasilidatnan di trahadnan, esakinan ta entreg hopi mes. Pero apesar di tur "komprenshon" ku gobirnu i pueblo demostr, ta disid ku ta sera refinera di tur manera.
Gobirnu...”
|
|