1 |
 |
“...komunmente nos ta yama poesa*, Obranan di prosa (novela i kwenta kortiku) tambe ta konsidera komo un sorto di poesia.
Nifikashon di e palabra poesia ta: hasi, traha, kompon.
Nifikashon di prosa ta: derechitu, koriendo. Pwes e frasenan ta sigi kore, sin ku nan ta depende di e kantidad di slaba.
Den arte di palabra obhetivo (poesia pika) un eskritor ta konta loke el a eksperimenta o mira. E ta trata di hasi su deskripshon mas ¡m-parsialmente posibel. Pero ta masha difisil i kasi imposibel di skonde su propio opinion. Pesei nos ta topa den tur obra piko algn parti chikitu o grandi ku ta lriko, pwes na e luganan kaminda e owtor no por domin su sintimentu. Un persona ku por domin su mes, esun ku tin ekilibrio den su bida lo tin preferensha pa e frma di poesa piko.
Den e obranan di Shon Wein Hoyer i Enrique Goilo nos ta mira e forma piko. Mientras Pablo Alex Jesurun, Henry Habibe i Frank Martinus ta mas lriko.
Ademas di lrika i pika tin un grupo mas, esta dramtika (teatro). Un drama tin elemento lriko...”
|
|
2 |
 |
“...novela so no ta sufisiente, e ta produsi un siklo di novela lig. P.e.: The Forsyte Saga di John Galsworthy i "La comdie humaine di Honor de Balzac.
Novela di futuro
"Nineteen Eighty-four di George Orwell ta un ehempel di novela di futuro. Den un novela asina aki e owtor ta duna un imagen di bida i di moda di pensa sigun su imaginashon.
Den "science-tiction" tin mas nfasis riba invento sientfiko ku ta hasi tur loke ta imposibel bira posibel.
19. Krtika i ensayo
Krtika a desaroya te yega na un frma propio di arte. Den kaso di un bon krtika hopi be por bisa ku e krtika tin mas balor literario ku e obra ku e ta trata.
Un ensayo ta un komposishon kompletu, generalmente di un tamao limit, tratando un tema interesante na un manera subhetivo i kom-prensibel. Hopi be e por parse un krtika kontemplativo. Por ta tambe ku e ta skib ku intenshon di introdusi un lektor den e beyesa o interes di siertu obra.
Den nos istoria di literatura Benjamin Jesurun ta konosi komo krtiko literario.
22...”
|
|
3 |
 |
“...23. Tragedia, komedia, pastoral
Tragedia
Origen di drama i tambe di tragedia ta relashona ku e fiestanan na honor di Dioniso, kaminda e saserdotenan tabata presenta komo stiro, bisti ku kweru di chubatu.
Den tragedia nos ta mira e figura prinsipal den su lucha kontra poder-nan malu. Antes esei tabata destinu i sitwashon ku no por kambia; den tragedia moderno nos propio pashon ku ta kaba ku nos. Ku dwele i kompashon e miradnan ta presensi e prdida di e figura prinsipal, pasobra nan ta sinti simpata pa e figura prinsipal, komo nan ta mira su parti bon. Tambe pasobra e no ta komete eror pasobra e ta malu ni degener, pero simplemente pa via di un kibukashon ku e no por drecha mas. Pesei nunka un bandidu por ta un figura trgiko. Solamente esun ku nos por sinti pe den su lucha humano.
E momentu mas trgiko den tragedia ta den su agnitio (rekonose-mentu), na momentu ku e heroe realisa ku e mes ta kowsa di su prdida.
Komedia
Un komedia ta munstra nos kon hende ta den su lokura i tambe kon chikitu...”
|
|
4 |
 |
“...Nos a yega di bisa kon e owtor su deseo fwerte pa ekspresa loke tin den su alma a pone ekspresa su pensamentu i sintimentu mas direkto i sinsero posibel. E ta odia palabra bunita. Den obhetivismo e ta elimina tur loke no ta nesesario. No ku adhetivo pero ku sustantivo fwerte e ta traha. Tampoko e no ta preokupa ku mtrika, rima o konstrukshon di estrofa. Un poesia a bira kompletamente liber. Prosa a bira kompakto, kondens. Un ehempel ta loke ta sigi:
"Boroto den marshe. Tur sorto di ol. Stem di un muh ta korta airu. Un bended di number ta papia sin guli skupi. For di te patras un karni stob ta tenta tur hende su nanishi. Awe ta diasabra.
28. Dadaismo, poesia eksperimental
Durante prom gera mundial i tambe despwes di dje nos ta mira den literatura un koriente fwerte kontra normanan di tradishon, i ku un tendensia nihilista. E koriente aki, dadaismo, tabata un reakshon riba e sirkunstanshanan di gera ku a afekta balor, beyesa, edukashon i moral. Hopi owtor a duna dadaismo su forma ku un mentalidad...”
|
|
5 |
 |
“...kiimaks
Nos ta papia di tautologa (e mesun palabra) si den un komunikashon di palabra nos tin e mesun nifkashon dos be, pa medio di palabra sinnimo.
P.e. kach-bulldog pan-rombro
Un palabra kompwesto ta konsisti di dos parti ku tin e mesun nifikashon.
Tin tambe kombinashon fiho di palabra ku tin e mesun nifikashon: franko i snsero, e no tin ni pas ni sosegu, biba ku sustu i nsha (miedu).
Pleonasmo (abundansha) ta ora un adhetivo ekspresa un be mas e kwalidad di un sustantivo, siendo ku kwalidad di e sustantivo ta parti dje sustantivo. P.e. Homber machu (tur homber ta machu). Aunke e kombinashon aki por nifika "homber ku brio i kurashi, sanger kr, neger stabachi, djuku pretu, pushi falsu.
Den e kaso aki e adhetivo ta bira un adrno (epitheton ornans).
Un kiimaks (eskala) ta ora nos uza varios sinnimo tras di otro, mientras nan nifikashon ta owmenta: nervioso, loko, razu,
bon, mansu, pan di dios, fresku, brutu, nbeskp.
31. Diferente ambiente di idioma
Tin be ta parse ku tur nos hendenan ta papia...”
|
|
6 |
 |
“...aros ku nan tabata bende pa sinku ri a bira un sinkria, un bachi ku spies patras ta un bachi di krta puya. Den ultimo tempu un kar-son bell bottom ta un karson di bari kaya.
38. Apelativo
Tin be un nomber propio ta bira un nomber genriko, di manera ku nifikashon dje nomber ta span un poko mas. Un nomber genriko ku originalmente tabata un nomber propio, nos ta yama apelativo. Di esaki tin diferente kaso:
a. un fabrikante o un inventor ta duna su produkto su mes nomber: Ford, Kodak. Un estranhero ta pidi trankil: One Curaao; e ke men nos bibida tipiko trah ku kska di laraha.
b. pisk ta haa nomber di hende: yakupeper = Jacob Evertsz.
c. tin be tin un tiki relashon entre e obheto i un persona: sandwich = di conde Sandwich di Inglatera.
d. kwalidad di un persona ta bin forma un nomber propio pa hende: Un Wan Saya (un tipo ferfelu), achi ku Bwena (dos hende ku semper ta kamna huntu), Zjil (un persona ku a bai largu).
39. Idioma figurativo
Den dunamentu di nomber nos a ripara ku kada obheto tin...”
|
|
7 |
 |
“...luga di esei nos ta ekspresa ku el a pasa pa mih bida, o el a bai den su mund'i brd. Un mintira sep nos por yama: un gran esfwerso di imaginashon.
Irona (mofa kamufl)
Esaki tin efekto pa medio di su kontraste. Di un hende floho nos por bisa ku e ta rement di energa. Ke men ku papiando irnikamente nos ta bisa net kontrario di loke nos ke ekspresa. Irona ta un rma fwerte pa bisa berdad na un manera fini.
Nos por yama irona tambe elogio ku intenshon di kritik: Mi swegu ta adorami muchu mas ku mi propio muhe.
E mofa mester keda chistoso, sino e ta bira sarkasmo. Si nos bisa un persona brutu: Esta hende bo ta (mientras nos ke men esta animal), esaki ta sarkasmo.
Metonimia (otro nomber)
Metonimia ta bas riba e relashon ku sa tin entre dos obheto. Por ehempel den bebementu di kfi o te ku nos ta sirbi den un konchi. Si un persona a kaba di bebe, nos ta puntre: Bo ke un konchi mas? Un dia un homber a bai kumpra e obranan di Shakespeare den un
37...”
|
|
8 |
 |
“...no ta kria nos tur, kwida nos tur, duna flor ku mta bida, per-kura pa nos haa airu, awaseru i kumnda?
Kiasma (kolokashon krus)
Den esaki nos ta menshona dos kos, mientras ku den e di dos be nos ta menshona nan ku sinnimo den orden inverso.
Un ehempel: Pader Poeisz i frater Herman tabata oponente durante basta tempu, den un polmika den korant lokal, e tilburgiano tabata boga pa ulandes na skol, e dominikanu pa spa i papiamentu.
Endadis (un pa medio di dos)
Na luga di un sustantivo ku un adhetivo, e owtor ta uza dos sustantivo ku huntu ta nifika e mesun konsepto di adh. + sust.
Por ehempel e owtor ta bisa: Mi ke drumi den laman i blow...., na luga di "laman blow.
Preterishon
E eskritor ta hasi komo si fwera e no ta haa siertu kos importante, pero ku tur esei e ta fiha nos atenshon riba dje. E ta kuminsa ku un introdukshon negativo, i despwes, komo si fwera pasando, e ta duna e informashon ku e ke.
Un ehempel: Mi no ke pretende ku Manuel ta loko, ku tur su fan-tochi, makakeria, payasera i pretenshon...”
|
|
9 |
 |
“...Ta pesei hopi be e no ta uza palabra komun, manteniendo palabra ku ya a bai foi moda. Aunke den poesia moderno un poeta ta ekspresa su mes ku palabra simpel i kla.
2. Omishon di palabra.
"den pleitunan di rasa" den: Ken ta mas blanku
i rabiamentu pa plaka______(Martinus)
Sigun regla gramatikal e mester a skibi "den e pleitunan.
3. Kambio di e orden regular di palabra.
Un strao amor, nas no mas ku ayera (de Rooy)
Nos lo bisa: Un amor strao. E adhetivo lo mester tabata tras di e sustantivo.
4. Uso di partisipio pa parti di un frase.
ni e nomber ku ma forsa pronunsia, muriendo
den final di mi rosea (Jesurun).
"muriendo" ta na luga di "mientras mi ta muri".
5. Uso di adorno epittiko, ku, bon mir, no ta nesesario pa duna splikashon. (Epteto: adhetivo ku ta ekspresa kalidad o atributo), "i su luga ta henteramente bandona
manera un fiesta ku a kaba marduga (Martina)
Por elimina bandona o "henteramente bandona", sin ku nifikashon di e frasa kambia.
6. Mas uso di idioma figurativo.
(Esaki nos a...”
|
|