1 |
 |
“... (mas o menos) dje kwenta original.
Si nos bisa ku pika ta obhetivo, sinembargo mester observa ku kada kwenta o istoria ta sufri influensha di e kontad (eskritor). Hende bibu no ta un aparato ku ta reprodusi un kwenta eksaktamente manera el a tende. Pasobra e tin su sintimentu, su opinion, su desaroyo. Pesei semper e istoria lo tin algu personal dje eskritor.
Ademas di esei kada persona ta reakshona, sigun su karakter i mentalidad riba loke e eksperimenta. Tuma por ehempel un desgrasia di owto. Si dies hende a mire, lo tin dies vershon diferente.
Esaki ta nifika ku obhetividad absoluto no ta eksisti den pika, maske e owtor lo trata di elimin su sintimentu tantu ku ta posibel.
Den pika nos tin, banda di poesia, prosa tambe.
Pesei nos ke duna e klasifikashon ku ta sigi:
1. Mito, saga, leyenda.
2. Kwenta, fbula
3. Parbola
4. Idilio.
5. Kwenta potiko
6. Epopeya (poema piko)
7. Deskripshon di biaha
8. Relato istriko.
9. Biografa, owtobiografia.
10. Novela kortiku.
11. Novela
12. Krtika, ensayo...”
|
|
2 |
 |
“...detaye. Pero generalmente fantasia sa bira asina grandi ku no ta keda muchu kos dje base original. Aunke algu di istoria ta keda eksisti den e saga.
Leyenda
E palabra "leyenda ta deriv di esun na latin "legenda, ke men loke mester ta les. Esaki ta nifika ku un leyenda ta bas riba tradishon skib.
Un leyenda ta un kwenta relashona ku religion kristian. Generalmente e ta kontene un milagro.
15. Kwenta, fbula
Un kwenta ta un kreashon den kwa fantasia tin kampo liber.
Su karakterstika ta su sensiyes sin lmite, konektando realidad ku ¡realidad, transportando nos di tal manera den un mundu maraviyoso. E kwentanan popular (p.e. di Nanzi) i esnan den "Echa kwenta) a nase den pueblo i den bida di pueblo. Generalmente nan ta masha blew. Kon i unda nan a origin nos no sa.
Nos mester tee kwidow ku e kwentanan di Nanzi i no kore bisa ku nan ta netamente di Afrika. Pasobra generalmente tal sorto di kwenta ta kosmopolita. No ku esaki ta nifika ku nan tabatin un fwente so, i ku despwes nan a plama riba henter...”
|
|
3 |
 |
“...E tomonan konosi di kwenta ta esnan di Grimm, i esnan den "Mil i un anochi.
Den e tomonan "Ora solo baha i "Djogod" tin tal sorto di kwenta. Fbula
E palabra "fbula ta deriv di e verbo latin fari (papia). Ke men ku un fbula ta bas riba tradishon oral. Den un fbula nos ta mira bida di hende i di animal. E animalnan ta aktwa manera hende. Loke e bestianan ta hasi i papia ta un les pa hende, pa nan no komete mesun eror. Pesei nos por bisa ku un fbula tin su obheto didktiko. Por sierto na final di un fbula nos sa haa e moral den e ultimo frasenan.
Ta posibel pa bisa ku varios Kwenta di Nanzi ta fbula. Pasobra den e kwentanan aki nos por sia por ehempel ku mester tee kwenta ku gai bibu" manera Nanzi, pa bo no sali perd.
E fbulanan di e griego Aesopus (mas o menos 500 P.K.) a bira slebre den mundu. La Fontaine (siglo 17) tambe ta un kreador importante di fbula.
Probablemente e figuranan Toro Manzinga ku Toro Mansebu (den se) ta resto di un fbula di origen afrikanu.
16. Parbola, idilio, kwenta...”
|
|
4 |
 |
“...personahe. I tampoko no tin un desaroyo kompletu di e figuranan manera den un novela. Aunke mester ta bis ku den ultimo tempu hopi kwenta kortiku ta bai den direk-shon di novela, komo e deskripshon sikolgiko ta birando mas profundo.
Di fama mundial ta e kwentanan di Boccaccio (Decamerone = kwenta di dies dia).
E kwentanan kortiku di Edward de Jongh i Guillermo Rosario ta hopi konosi. Di Ornelio (Kees) Martina tambe.
Novela
Un novela ta un istoria mas ekstenso tokante bida di un o mas hende. Por tin figura istriko den un novela, pero e owtor tin libertad di pone mas figura den dje, basta e no kambia ni karakter ni fecha istriko. Un ehempel ta "E rais ku no ke muri" di Rosario.
E proposito prinsipal di un novela ta deskripshon di karakter di hende bibu den relashon ku otro persona. Un eskritor di novela mester pinta pa nos kon su heroe ta den e tantisma komplikashonnan di bida. E mester laga nos mira e lucha konstante den e diversidad enorme di
20...”
|
|
5 |
 |
“...prd o gana. Tur esaki mester ta hasi di tal manera ku nos no por duda ni un momentu so ku ta hende ku realmente a eksisti. E desaroyo gradwal i lgiko di e kon-fliktonan ta eksigi hopi saber di hende su bida espiritwal, meskos ku e reakshon natural di e diferente figuranan riba loke un o mas ta hasi. Un eskritor di novela tin e obligashon di deskribi akshon, pensamentu i papiamentu di kada figura sigun e mentalidad di kada figura, pa esakinan ta aseptabel.
E tin ku separa e partinan prinsipal for di e partinan menos importante, di tal manera ku e detayenan di su istoria ta sirbi nikamente pa kompleta su istoria; i esaki sin kita atenshon kompletu for di e figura prinsipal o e parti prinsipal.
Ke men anto ku un bon eskritor di novela mester tin:
1. un bon konosementu di bida espiritwal; e mester ta un bon siklogo.
2. e kapasidad di pone orden den su tema.
Novela istriko
Un novela istriko ta un novela ku tin komo tema un parti di istoria. E ta eksigi un bon estudio di e tempu ku e eskritor...”
|
|
6 |
 |
“...elev di arte literario. Den dje nos ta haa elemento lriko i piko huntu. E akontesimentunan konseku-tivo ta forma huntu e elementonan piko, mientras ku e kontempla-shon di e personahenan (loke ta buta nan hasi siertu akshon), ta forma e elementonan lriko. E owtor mes tin ku keda kompletamente tras di kortina. Ta e aktornan mester haa atenshon kompletu. Dramtika ta eksigi masha dje owtor, pasobra e mester por kom-pronde e estruktura espiritwal infinitamente vari di su figuranan, i hasi tur akshon di e figuranan aseptabel, komo konsekwensha dje estruktura espiritwal tantu vari.
Tin masha poko bon dramaturgo den literatura mundial. Algn ta Shakespeare, Lope de Vega i Goethe.
E medionan ku un dramaturgo tin na su disposishon pa logra su obra ta: dialogo, mmka i idioma di gesto.
Nos por yama un drama un serie di akshon konsekutivo, presenta pa medio di monlogo, dialogo, gesto i mmika.
21. Origen di drama
Drama ta masha biew. Den tempu di griegonan el a forma for di ditirambo (kansion di honor...”
|
|
7 |
 |
“...3. Drama di moralidad, ku tin aspekto didktiko, tratando tema religioso o moral.
22. Drama durante Renasementu
Influensha di Renasementu a bin kambia e drama medieval.
E ora ei nos ta bin haa e klasifikashon, sigun e tema trat:
1. tragedia
2. komedia
3. pastoral.
I sigun e frma:
1. drama klasiko
2. drama romantiko.
Drama klsiko
1. Semper drama klsiko tabata part den sinku akto. Na final di kada akto (ku eksepshon di esun di sinku) tabatin un koro. (E koro aki tabata kanta e impreshon ku e presentashon a hasi riba e mirad ideal).
2. Generalmente e material esniko tabata mash moder.
3. Unikamente persona di kargo elev (rei, pader ets) tabata hunga
aden.
4. E drama klsiko tabata atene estriktamente na tres unidad:
a. unidad di tempu
b. unidad di lug
c. unidad di akshon.
E unidad di tempu tabata eksigi ku e akshon mester a finalisa den 24 ora.
E unidad di lug tabata eksigi ku e drama mester a tuma lug na un sitio so.
E unidad di akshon tabata eksigi agrupashon di tur echo rond di un idea prinsipal...”
|
|
8 |
 |
“...kombinashon di muzik i palabra. Pero e no tin akshon.
Un kantata espiritwal ta un oratorio.
Den kaso ku un oratorio ta trata riba bida i sufrimentu di Kristu, nos ta yam'e un pashon. Bach su Matthaeus Passion ta un ehempel.
Radiokomedia i telekomedia
Teatro sin duda ta e antepasado di radiokomedia. Komo den esaki bista a keda elimina i mester logra tur efekto pa medio di odo, radiokomedia a tuma su kurso partikular. Zonidu espesial i sugestivo, huntu ku muzik tin ku yuda pa logra hopi efekto.
Telekomedia ku su ventaha di bista, oido, varios kamera pa meskla, close up, sin duda lo konkist hopi publiko. Aki na Korsow ya nos a haa algn presentashon ku tabatin basta ksito.
24. Teatro
Nos a bisa kaba ku gradwalmente tragedia klsiko mester a sede pa e drama burgus. Dramaturgonan a kuminsa haa interes pa hende komun na luga di persona di kargo elev. Por sierto bida di hende komun ta duna sufisiente tema pa drama. Di tal manera drama a bin igwala bida muchu mas. Nos tur sa ku bida tin un variashon...”
|
|
9 |
 |
“...di tristesa i alegra i no kontratiempo so (manera den tragedia) Tambe tin un variashon enorme di lokura.
Awendia teatro ke duna un presentashon mas eksakto posibel di bida ku su kambionan konstante di tristesa i alegra. Pesei hopi be nos ta mira tema sosial riba esenario. Prosa a elimina verso. E idioma a bira e idioma komun.
25. Komposishon di drama
E materia pa un drama por ta hopi o tiki. Pero tin un iimitashon, den e sentido ku ekstenshon dje materia no mester stroba e presentashon. Pasobra un drama ta skib pa ta presenta i no les. Pesei un dramaturgo mester perkura pa su presentashon no ta bira asina ekstenso ku esei ta eksigi demasiado di su miradnan.
Ta bon i permit pa tee algn pausa den e presentashon. Pero esei tin ku sosode kaminda tin un interupshon natural. Di tal manera e drama lo ta part den varios akto. E kantidad di akto por varia. Esaki ta depende di grandura dje materia. Ademas di esei por parti un akto na varios esena. Divishon den esena ta tuma luga kaminda un aktor...”
|
|
10 |
 |
“...Aklarashon dje komplikashon. Solushon di difikuitad. Esaki mester sosode na un manera natural. E dramaturgo no por uza wega ni triki. Si esaki sosode, anto nos ta papia di un Deus ex machina, pasobra antes den drama nan tabata laga un dios aparese, pa duna un solushon, maske e solushon no tabata satisfaktorio.
Peri pesia
Esaki ta resultado di meditashon riba e katstrofe ku a tuma luga den e di kwater akto. Den esaki ta hustifika e katstrofe komo triunfo di loke ta divino riba loke ta humano.
26. Naturalismo, impreshonismo, sensitivismo
Naturalismo
Nos por topa ku e terminologa realismo den henter istoria di literatura. Naturalismo ta nifika mas o menos e ekspreshon eksakto di realidad.
Ta eksisti realismo for di Corsen te Oduber. Di Wolfschoon te Alette Beaujon. Aunke den final di siglo 19 nan no ta papia mas di "realismo, pero di "naturalismo. Naturalismo, un terminologa di Emile Zola, ta relashona ku realismo. E tambe ke duna un presentashon eksakto di realidad den arte. Pero naturalismo...”
|
|
11 |
 |
“...afekta e owtornan. Ya nan no tabata satisfecho ku un arte di palabra bunita. Nan a sinti e obli-gashon di ekspresa nan sintimentu den un idioma direkto. Ke men ku ya no tabata mas e impreshon di paf ku tabata fiha arte, pero ekspreshon i konvikshon di e poeta mester a domina den poesia.
I asina nos ta mira ku e poeta no tabata kibra kabes mas ku buska-mentu di palabra bunita. Asta e no tabata preokupa mas ku e frase limpi i perfekto. E tabata benta su poemanan den kara di mundu ku frase kortiko, kondens.
Tur e idea tabata pa un poema evoka sugestin den pensamentu di e lektor. Pesei a bin sosode ku a nase hopi poema pa kwa no tabatin splikashon intelektwal.
Pesei nos por bisa, ku si impreshonismo tabata traha di paf bai paden, ekspreshonismo en kambio tabata di paden bai paf.
Varios poesia di Dr. C. Engels i tambe hopi ku a sali publik den e revista literario De Stoep ta prueba di esaki.
Vitalismo
Kasi no por distingi vitalismo for di ekspreshonismo. E ta un palabra manera tantu otro trmino...”
|
|
12 |
 |
“...strabagante i kaprichoso, i sin posibilidad di splikashon intelektwal. Dadaismo ta relashona ku e manifestashonnan ekstremo despwes di e di dos gera mundial, den loke nos ta yama poesia eksperimental.
E poetanan di e generashon aki ke produsi poema ku ta ankr den bida. Nan ke deskubri mundu den nan poesia, espesialmente ku nan sinku sentidonan. I komo bida no ta un paraso, hopi be sa tin den nan poesia algu kaotiko, ku gera, odio, morto. Pa tal motibu nan ta rechasa verso tradishonal ku su rima.
Eksperimentistanan ta buska e realidad direkto di mucha i di hende primitivo.
Tip Marugg i Charles Corsen ta dos poeta ku a yega di ekspresa nan di tal manera.
29. Sinnimo
Homnimo ta palabra ku e mesun zonidu pero ku nifikashon diferente. P.e. rndu = aparato pa sera porta rndu = e verbo igwal na parandi.
Pero sinnimo ta palabra ku tin mas o menos e mesun nifikashon. P.e.: loko, kens, chocho, pas.
Eksistensha di sinnimo ta un ventaha grandi den idioma. Esun ku mester tee un diskurso o lektura sa ki balor...”
|
|
13 |
 |
“...nos estilo. Pa un eskritor ta di masha importansha si e uza sinnimo. Tuma nota, por ehempel, kon un persona ta ripiti e mesun palabra kos mil i un be den loke e ta bisa. Bo ta fada di tende e mesun zonidu, e mesun palabra.
Mira ki agradabel ta ora bo uza: hopi be.. konstantemente
pronto.. djis aki nunka.. hamas.
Esakinan ta sinnimo ku ta nifika prktikamente meskos. Ma nos mester tee kwidow ora dos sinnimo su nifikashon ta un poko mas leuw for di otro.
Si un persona bisa: Awe m'a kumpra masbangu bibitu, nos sa mesora ku e no sa e diferensha entre "bibu i bibitu".
Bon uzo di sinnimo ta sia nos distingi balor di palabra i papia korektamente.
30. Tautologa, pleonasmo, kiimaks
Nos ta papia di tautologa (e mesun palabra) si den un komunikashon di palabra nos tin e mesun nifkashon dos be, pa medio di palabra sinnimo.
P.e. kach-bulldog pan-rombro
Un palabra kompwesto ta konsisti di dos parti ku tin e mesun nifikashon.
Tin tambe kombinashon fiho di palabra ku tin e mesun nifikashon: franko i snsero...”
|
|
14 |
 |
“...manera skarpion dek. Aunke nos por konsidera "skarpion dek un ekspreshon konsagr ku nos a lanta tende.
36. Purismo
Esaki ta e esfwerso pa elimina tur palabra strao for di un idioma. Aki tin purista ku a bai asina lew ku nan a yama un teenager un diesaeru Esei ta di mas. Pero bon bis o bon mir na luga di eigenlijk ta korekto. Meskos ku di pursi pa "toch.
Nos mester tee kwidow i uza nos sinti ora nos ke uza un palabra ku no tin den nos idioma. Tin hende tin preferensha pa spa, bisando ku base di nos idioma ta ibriko. Ma tin kaso kaminda un palabra di otro idioma a haa derecho di eksistensha.
Den siensia i teknika sa uza palabra di origen griego o latn.
Tin be estimashon afektivo di un palabra lokal ta buta nos uza un palabra di otro idioma. P.e. malu di pechu = t.b.c. o tuberkulosis, malu di muh = enfermedad venreo.
37. Dunamentu di nomber
Tur hende, bestia, mta i kos tin nan nomber. No ta posibel pa trata riba algu sin ku nos sa kon yame. Semper lo tabatin un motibu pa duna kada kos su nomber...”
|
|
15 |
 |
“...chokante.
Nos sa evita di bisa ku un persona a muri. Na luga di esei nos ta ekspresa ku el a pasa pa mih bida, o el a bai den su mund'i brd. Un mintira sep nos por yama: un gran esfwerso di imaginashon.
Irona (mofa kamufl)
Esaki tin efekto pa medio di su kontraste. Di un hende floho nos por bisa ku e ta rement di energa. Ke men ku papiando irnikamente nos ta bisa net kontrario di loke nos ke ekspresa. Irona ta un rma fwerte pa bisa berdad na un manera fini.
Nos por yama irona tambe elogio ku intenshon di kritik: Mi swegu ta adorami muchu mas ku mi propio muhe.
E mofa mester keda chistoso, sino e ta bira sarkasmo. Si nos bisa un persona brutu: Esta hende bo ta (mientras nos ke men esta animal), esaki ta sarkasmo.
Metonimia (otro nomber)
Metonimia ta bas riba e relashon ku sa tin entre dos obheto. Por ehempel den bebementu di kfi o te ku nos ta sirbi den un konchi. Si un persona a kaba di bebe, nos ta puntre: Bo ke un konchi mas? Un dia un homber a bai kumpra e obranan di Shakespeare den un
37...”
|
|
16 |
 |
“...owtor ta ripiti algn palabra, pa logra un efekto oratriko o kmiko:
No tumami na malu si mi bisa ku Perul no ta gusta baa.
No tumami na malu si m'a ripar ku e tin koklo di sushi riba su kurpa.
No tumami na malu si mi konta kon nan mester a frega Perul su kweru ku skeiru i habn blow na hospital, pa haa un pida limpi pa pas'e angua.
Paradoha
Un kontradikshon aparente ta buta nos pensa profundamente.
Un ehempel: Den mundu ta yen di hende loko bon na sinti.
Pregunta oratriko o retriko
Den frma di un pregunta un persona ta komunika algu. Di tal manera
39...”
|
|
17 |
 |
“...rekwerdo simpl........
40. Balor afektivo di palabra
Ademas di kontene un konsepto, hopi palabra tin un balor afektivo. Ora nos tende tal palabra, nan ta buta nos sinti sea simpata o antipata. Pero e dos ¡ndikashonnan aki no ta duna kompletamente e diferensha di balor afektivo. Tin hopi variashon.
Pa haa balor afektivo eksakto di un palabra, nos mester buska esei den konteksto.
Tin diferente faktor ku ta fiha balor afektivo di un palabra. Pesei mester tee kwenta ku un persona su nivel di edukashon, su konsepto di bida, su beis i tambe su tono (entonashon) di papia.
Tambe ta hasi influensha e ambiente i e tempu ku un persona ta biba den.
Konsepto di bida
Morto di seis miyon hudiw den di dos gera mundial no a kita ku te
41...”
|
|
18 |
 |
“...trankilamente "teribel bunita o asta un plaser hororoso. Bon mir esaki ta un fenomeno ku mester kombat.
Ambiente i tempu
Antes e palabra "shon tabata na kunuku un palabra di respet i asta ekspresando un mentalidad servil. Pero ki diferensha awendia, ora nos ta ekspresa kario i apresio, yamando un hende "shon mama o "mi shon dushi. "Shon pastor ta un titulo ku mskla di respet i apresio. E palabra bo" ta esun tantu konosi. E ta deriva di "vos i "vosotros. Danki dios hubentud a kompronde ku e no ta mahos manera antes hopi a kere i pretende. Aunke te den e prome reunion, kaminda a instala e komishon di ortografa, den e sala di konferensha di minstro-nan den forti, ministro O.R.A. Beaujon a observa na final: "Si tin un manera pa hasi ku e palabra "bo, lo mi ta masha kontentu".
41. Etimologa popular
E palabra etimologia ta nifika siensia di loke ta berdad den derivashon i nifikashon. Den lingwstika e ta siensia di derivashon, buskando
42...”
|
|
19 |
 |
“...Korida ta e pasamentu di un verso den esun su tras, sin powsa natural. P.e.:
Mi tin mil sumpinja klab den mi karni di baranka duru______
Un otro: Semper bai mi ke
ku bo ta riba un dje barkunan grandi
ku ta drenta....
46. Metro
Tin un relashon asina fwerte entre ritmo i metro, ku hopi be nos ta
brua un den otro. Pero tin un diferensha den nan dos.
Ritmo ta e moveshon bibu ku ta duna un reprodukshon eksakto di
kada mats delikadu di un poeta su sintimentu.
Metro ta un klasifikashon morto i fih terikamente pa slaba aksentwa i no-aksentwa.
Metro por ta un ga pa un poema pero nunka e no mester bira un lei ku ta mara e owtor. Ritmo elegante tin ku domin metro seku. Asina metro domina ritmo, nos ta haa un poesia sin stansha.
Den kada frase ku nos pronunsa, nos ta ripara ku tin slaba aksentwa i slaba menos aksentwa. Si den e variashon aki tin regularidad, anto e frase tin metro.
Laga nos tuma un ehempel di J. S. Corsen:
Nos a nase pa hugete di speransa, te maan si un poko nubia bini atrobe lo nos...”
|
|
20 |
 |
“...kantidad di slaba den un pia por ta dos o tres, i un di nan mester ta aksentw.
Nos konose:
yambo anapesto
metro subiendo
trokeo
-------- dktilo
anfbrako ----------- espondeo
metro bahando
Na final di un verso por agrega o kita un slaba (generalmente ku aksent dbil).
Yambo: kombles, snt, hamas
Den ka / ya_ke / tu tur / a rio / chi_bo / ta kei / ru ku / mi.
Trokeo: hopi, semper, tantu, nunka
A ta / nu bia /_hop¡ / nu bia Anapesto: importa, rebiba, kunsumi, ripiti.
Lu bi da / pa fa bor / tur bon dad / gra ti tud / tin ba lor / li mi ta /
^ v-' w V/------
Dktilo: dndula, rbusak, Lngule, hendenan
Nun ka ba / ke re ku / nan tin ra / son
---- o s/ ------ t/
Anfbrako: bisia, kompader, se^ashi, bochincha
Bi sa mi / ta kwan tu / m al ma / por bal w sy
Espondeo: bistek, potlot.
Tuma nota! Kasi tur nos verbonan di dos slaba (kome, mira, tende, kere ets.) nos por klasifika komo espondeo, aunke tur dos slaba no tin eksakta-
mente mesun aksento. Tin kaminda ku asta nan por
hasi trabow di anapesto...”
|
|