| 1 |
 |
“...BUKI DI PROVERBIONAN ANTI ANO
Nota di e traduktor:
Pa tradus e ANTILLIAANS SPREEKWOORDENBOEK van Peter Hoefnagels en Shon We Hoogenbergen, mi a usa e ortografa fonologiko tantu ku tabata na mi alkanse i mi no ke pretend ku no tin ningn fout aden i mi tin sigur ku lo ta falta algn aksnt f ku algn di nan por ta fout us tambe. Pa kalke di e faltanan chik aki, mi ta pidi di antemano mi ksks. Masha danki.
kolekshon, splik i nifikashon dun pa
PETER HOEFNAGELS
SHON WE HOOGENBERGEN
oument, mehor i tradus na papiamentu pa
SHON WE HOOGENBERGEN
ORTOGRAFIA FONOLOGIKO
Krsou, Yli 1985....”
|
|
| 2 |
 |
“...prome proverbionan na Papiamentu di Antiano mas bieu. Prinsipalmente nan ta eksisti pa tradishon, ma ta parse ku e generashon mas hoben no a hered nan.
Hopi di e proverbionan ta for di tempu di katibu, en todo kaso mas ku shen aa pas. Shon We Hoogenbergen a tende mayo-ria di e proverbionan for di boka di trahadornan na Newport durante e hopi aanan ku el a traha ku nan.
Nos a purba tradus e proverbionan Papiamentu literalmente na Hulandes. Esaki no solamente tin e bentaha di presishon, ma tambe e ta duna nan un efekto poetiko. Salta kacho, salta su rabu (Spring over de hond, spring over de staart). Basta tra-bou, aunke ku e lesad no tin mester di nota esaki.
Ku un esfuerso el a bira un trabou agradabel. Iemand die een ei op eet, weet niet wat de kip heeft doorstaan. (Komed di un webu no sa, kiko e galia a pasa). I esei ta masha bon tambe. Mi a klasifik e proverbionan segun ekspreshonnan Antiano: religion, animal, awa, kuminda, relashon humano, plaka i ekspre-shon. Na varia mi a laga loga...”
|
|
| 3 |
 |
“...ta masha importante na lugnan ku hopi solo.
Awa ta un palabra ku bo por usa den diferente tpiko. Un hende por yora awa kuater-kuater. Kabritu ta prefer di mira su mama na horka ku awaseru di atardi muha e. Esei no ta un kos di loko, pasobra e yunan ta stima nan mama, meskos ku e mama ta stima su yunan. Ma esun ku yega pos prom ta bebe awa lim-pi, pasobra ta un tera ku tin falta di awa. Awaseru por keda hopi luna sin kai. Na laman awa ta otro atrobe; aki awa ta kaminda kabaron, tribon, guepi i otro sorto di piska ta biba. Ku tantu awa i bientu asina bo no ta korda riba kalor na laman.
Presisamente pa motibu di e kalor kontinuamente ku bo por evit pa un gran parti no ta nesesario pa gasta energa manera hendenan di un tera friu ta hasi boka kayou of ku zundra-mentu. Bisti yas, kita yas, den kas ta kayente afo na kaya ta friu, un kambio di temperatura konstantemente.
Ta warda tur kombersashon te ora bo ta bon ser den kas tras di porta ser of bentananan ku glas dbel.
Na Antia di otro banda bo...”
|
|
| 4 |
 |
“...Lo mi ta kontentu ku un otro lo hasi e. Ton Platon ta hunga su wega, kada un ta hunga di nan. Un kategoria apart riba mucha of mamanan. Riba tata mi no a tende ningn proverbio; esaki ta un ousensia interesante ku bo por papia hopi ariba. Ma hendenan no ta gusta papia ariba, i nunka nan ta yama e yu na su nomber. Mih un bon biba, ku un mal kas i nan no ta zundra e kombles. Maske ku nan no ta papia ariba, nan sa si ku e kas tin un muh djaf. Shelu i tera a hasi un hu-ramentu ku nada na mundu no ta keda skond Na Antia hendenan ta gusta papia. Un bon manera pa bo plama un notisia, ta ora bo ta konta un hende un kos na sekreto bo bisa e pa no konta e mas aleu.
Tg nan ta gusta redu muchu menos ku na Hulanda. When somebody is pointing at you, three fingers are pointing at himself. (Ora un hende ta mustra dede riba bo, tres dede ta
9...”
|
|
| 5 |
 |
“...mustra riba e mes, nan ta bisa na Isla Ariba kaminda nan ta papia Ingles.
Un relashon di kolonialismo di mas ku treshen aa ta visibel tambe den e kultura di proverbio. Ora un makamba ta gana mas ku un yu di tera Krsou ta un mal mama, ma un bon ma-drasa.
E kolonia ta morto: Santana ta yora e i no tin awa pa laba e, te ora ku te ainda tin hende ku si ke. Shon grandi a bai na biu i a bolbe na kanoa. Pa e motibu, nos mester traha dam pa war-da awa. Un bista den futuru lo por yuda nos. Pero e desaroyo pa independensia no mester bai muchu lih of pur, pasobra Spi pur ta sali salu. Sinembargo e otro generashon lo ta independiente Palu grandi mester kai, pa chik krese.
Nos lo por klasifik masha hopi proverbio riba poder i politi-ka, pero nos no ta hasi e, pasobra otro hendenan por duna e proverbionan un otro nifikashon, otronan ku dos dede di fren-ta.
Kende ku lesa e proverbionan aki bon, ta komprende mas kon bida na Antia ta. I ken ku lesa nan mas bon, ta komprende mas di su mes.
Pa sia un poko...”
|
|
| 6 |
 |
“...tin nan proverbio, ku nunka mi no a tende ku nan ta eksist mes. E splikashon i nifikashonnan di e proverbionan ta manera nos tabata usa nan na mi kas f loke mi a komprende di e masha hopi trahadornan ku mi a traha ku ne durante mas di kuarenta aa. Mi no ta duda ku lo tin lesado ku lo ta pensa otro i muy probabel nan por tin un otro splikashon i nifkashon pa nan tambe.
Ma e splikashon ku ami a duna e proverbionan, ta presis manera mi a tende nan for di e hendenan ariba menshon. Nos a trata na evit proverbionan ku ta Hulandes i literalmente tradus na Papiamentu i us na Krsou, pero mi tin miedu ku un par lo por slep i pasa tg. Papiamentu ta un lenga bibu i ta krese tur dia. Su vokabulario ta krese kontinuamente, loke no por ta otro na un isla chikitu ku apenas 160.000 habitante ku ta konsisti di mas ku sinkuenta nashonalidat. Ku frekuensia bo por tende na radio of televishon palabranan straero of papiamentutis for di Spa, Ingles of Hulandes den frasenan Papiamentu.
Tambe tin proverbionan ku...”
|
|
| 7 |
 |
“...nan pa-sport. Na prom lug e ta Yu di Krsou i na di dos lug e ta Hulandes i ademas e ta muchu mas peg na e isla kaminda su lom-brishi ta der ku na Antia. Por ehmpel lo bo no tende un yu di Krsou, ora nan ta den eksterior, ku maan e ta regres Antia, pasobra ta Krsou e ta bai meskos ku e Rubiano ta bai Aruba i e Boneriano ta bolbe Bonaire. E Islanan Ariba, ku tambe ta pertenes na Antias ta forma un otro grupo atrobe i nan idioma tambe ta henteramente otro. Aya riba ta Ingles ta nan idioma maternal. Promenan ay tabatin un grupito chikitu di hende na Krsou ku kasi semper tabata papia Hulandes na nan kas i ku nan amigunan i komo e tempu aya ta e hendenan aki so tabata den gobiernu, nan no tabata papia nada otro sino Hulandes. Meskos tabata na Islanan Ariba, e hendenan ta papia Ingels i banda di Ingles nan tabata papia Hulandes i no papiamentu manera e tres otro Islanan di Antias. Awor e situashon a kambia i hopi di esnan ku tabata papia Hulandes so ta papia Papiamentu tambe i na Isla ariba tin...”
|
|
| 8 |
 |
“...Ma keda para manera ta marka a dal mi, pasobra por Dios mi no a pensa ni un momentu so ku mi tabata un Hulandes i ku ta kas mi tabata bai.
Den e edishon aki tradus mi a oument i mehor e proverbionan i ademas mi a agreg un kapitulo nobo ku proverbionan na Ingles so ku nan tradukshon na Hulandes i Papiamentu. Naturalmente ta un par so nan ta, pasobra na Ingles tin asina tantu proverbio ku ta imposibel pa skirbi ni un di ocho parti di loke nan tin den e buki aki. Podis na un otro okashon lo mi bini ku mas. Masha danki.
W. H. Hoogenbergen.
13...”
|
|
| 9 |
 |
“...bieu i no por traha mas, ta miseria so lo bo pasa, pasobra bo no tin nada pa pasa man aden.
E TA HOGA DEN POKO AWA:
Hij verdrinkt in weinig water.
Hij is gauw op zijn teentjes getrapt. Hij wordt gauw boos.
Poko kos ta daa su beis. E ta rabia masha lih; Pa un chin-chan kos e ta rabia.
AWA A PASA HARINA F E TA BOU DI SU AWA:
Meer meel dan water. Hij is boven zijn theewater.
Hij heeft meer gedronken dan goed voor hem is. Dronken.
El a bebe mas tantu ku ta bon pa e. E ta burachi.
LOKE NO BAI NA AWA TA BAI NA HARINA:
Wat men niet uitgeeft aan water, geeft mn uit aan meel.
Hoe je ook op je centen let, op de een of ander manier geef je het toch uit. Watje op een manier bespaart, geef je op een andere manier uit.
14...”
|
|
| 10 |
 |
“...Pa bon ku bo ta wak bo snnan, di un of otro manera tg bo ta-gasta e. Loke bo spar di e banda aki, bo ta gasta na e otro banda.
NO TIN AWA PA LABA E:
Er is geen water om hem te wassen.
Niets kan hem meer redden.
No tin skapatorio pa e mas. Ta un milager so por yuda e.
EL A KOHE AWA BLOU:
Hij heeft blauw water gepakt.
Hij is de pineut. Hij is de sigaar.
El a frega, no tin awa pa laba e mas.
KU AWA NA WOWO:
Met water in de ogen. Met tranen in de ogen.
Ku awa na wowo el a bini serka mi. Met tranen in de ogen, kwam zij bij mij. Met de ogen vol tranen.
AWA A BAI LARGU:
Het heeft al een hele poos niet geregend.
Ya ta basta tempu ku awa no a kai.
AWADILALI:
Slappe koude koffie. (slootwater).
15...”
|
|
| 11 |
 |
“...unda awaseru ta bai ora ku bo a kaba di planta i loke bo a planta a sali i ta krese bunita e awa ta stop di kai i solo ta kima tur kos.
YORA AWA KUATER KUATER:
Water in het quadraat schreien.
Tranen met tuiten schreien.
E TABATA BOU DI SU AWA:
Hij was onder zijn vaarwater.
Hij was zeer dronken. Vergelijk: Hij was boven zijn theewater.
E tabata bon kaa.
ESUN KU YEGA PROME, TA BEBE AWA LIMPI:
Wie het eerst komt, het eerst maalt.
Wie het eerst bij de put komt, drinkt schoon water.
Si bo yega tempran na kaminda tin kos di bende, no solamente bo ta risibi un mih tratu pero bo ta haa un surtido mas amplio pa bo skohe af. Bo por hasi bo kompra mas soseg i sigur lo bo saka mas ventaha, ku ora bo yega lat.
17...”
|
|
| 12 |
 |
“...KARGA AWA NA MAKUTU:
Water in een mand dragen. Bier naar een brouwerij brengen. Aan een onbegonnen werk beginnen.
Trata na hasi un kos, ku no tin pia ni kabes. Un kos di loko. Kompar e ku e proverbio: Un trabou di pia di palu.
E PROM AWA TA AWA:
De eerste klap is een daalder waard.
Esun ku hasi un kos prom ku un otro, ta e ta konta i e otro nan lo tin hopi kibramentu di kabes pa super e.
UN MAL AWA:
Een slecht water. Een vrouw die geen seksuele aantrekking heeft.
Un muh ku seksualmente no ta sirbi.
18...”
|
|
| 13 |
 |
“...tstament ku hopi problema atras f tur e gastu di deramentu f hopi debe pa esnan ku a keda atras.
BAKA TINSEBU:
De koe heeft vet. Hij is goed bij kas.
Kos ta bon pa bo. Bo tin hopi plaka.
Meestal onder vrienden gezegd. Amigunan ta chansa ku otro di e manera aki, ora un di nan tin plaka serka di e.
WARDA TE ORA BAKA HOGA NA POS PA DMPEL E:
Wachten totdat de koe verdronken is, alvorens de put te dempen.
Warda pa hasi un mehorashon te ora un desgrasia a sosod. Kompara e vershon hulandes: Ora e bis a hoga, nan ta dmpel e pos.
PA BAKA BIRA BIS, MIH E BAI PLENCHI:
Voordat een koe weer een kalf wordt, is het beter voor haar om geslacht te worden.
Ta miho bo muri, ku kumins traha di nobo na un lug, kamin-da bo tabata okup un puesto importante....”
|
|
| 14 |
 |
“...Plenchi tabata un lug primitivo, tras di Hendrikshool na Mari-chi, unda nan tabata mata baka i otro bestianan pa konsumo. Na e lug, kaminda Hendrikschool tabata, a bira un lug grandi pa stashon outo pariba di Tmpel na Punda.
BAKA A LUBIDA KU UN DIA E TABATA BISE:
De koe is vergeten dat zij ook eens kalf is geweest.
Bis pa hendenan ku a lubid ku un dia nan tambe tabata chiki-tu f ku nan puesto den sosiedat tabata un poko abou. Hende no ta gusta krda kon nan tabata ayera.
NO TA UN BES SO BAKA TA BAI POS PA BEBE AWA:
Een koe gaat niet slechts eenmaal naar de drenkplaats om te drinken.
E proverbio aki ta duna di konos ku shertu akshonnan sin ningn duda por bolbe ripit.
BAKA A HALA WAHA:
De koe heeft de wagen voortgetrokken.
Hiermee wordt bedoeld dat iets buitengewoon heeft plaats gehad. b.v. Iemand, die haast nooit drinkt, was goed dronken f je trok de hoofdprijs uit de loterij etc. etc.
Ku e proverbio aki nan ke men, ku algu ku no sa pasa tur dia a sosod. Por ehmpel: un hende ku no sa bebe...”
|
|
| 15 |
 |
“...tera plat. Un bin, meskos ku un karn, semper ta kana kome riba un sabana f riba tera plat, kaminda hende i kachnan ta haa mira nan fasilmente. Pesei di naturalesa un bin ta spant of e ta spanta pa un mnimo kos. Pa motibu di kach binnan ta buska seru pa skonde su kurpa.
MIENTRASTANTU ANOCHI NO A SERA, KAREDA DI BIN NOAKABA
Zo lang de avond niet valt, is de loop van een hert niet beeindigd.
Komo un bin ta un bestia masha skiu, semper e ta alerta i pa un alarma falsu e ta na kareda. Di moda ku e ta pasa un gran parti di su bida na kareda. Henter dia e ta kore di un punta pa otro i ta ora anochi sera so i a bira skur e ta haa un deskansu.
E proverbio aki ta sia nos, ku hende tambe mester ta alert pa kosnan ku ta pasa den dia i ta te ora bira skur, bo por haa un sosiegu f bai soseg bo kurpa. Un otro nifikashon ta: Mien-trastantu tin bida, tin speransa.
BURIKU BIEU NO TA LAGA MAA:
Oude ezels verliezen hun streken niet.
Kompar e proverbio hulandes: De vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken...”
|
|
| 16 |
 |
“...tene kuenta ku ne. E ta un hende ku tur momentu por kohe bo un kara abou.
UN GAI KU NO KANTA, TIN UN KOS DEN SU GARGANTA:
Een haan die niet kraait, heeft iets in de keel.
Na Spa: Un gallo que no canta, tiene algo en la garganta.
Nan ta usa e proverbio aki, ora ku un hende ku semper den un reunion tin e ultimo palabra, e biaha aki pa un f otro motibu deskonos no a habri su boka. Den un kaso asina e ta duna di pensa ku ta intenshonalmente e ta keda ketu, pa motibu ku tin un kos ta stroba e di papia of ku e ta skonde algu, ku otro palabra e no ke pa nan mira e parti patras di su lenga.
Nan a yega di usa e proverbio aki den un reunion di Staten di Antias Hulandes den un diskurso di despedida di e Griffier na aa 1978. El a refer na un miembro di Aruba, ku semper ta kla pa reakshon riba kalke kos ku nan por papia di Aruba, pero na e okashon aki no a habri su boka i a prefer di no bisa nada. Griffier a suger ku e miembro aki no tabata ke pa nan a mira e parti patras di su lenga.
23...”
|
|
| 17 |
 |
“...GAI BIEU TA TRAHA SPI STRKI:
Van oude hanen kookt men een sterke soep. Oudere mensen hebben meer ervaring.
Hende bieu (hende grandi) tin mas eksperensha ku hobennan. Nan tin mas eksperensha tantu fisiko komo mental. Pesei un muh tin mas na un hmber poko grandi ku na un hmber ho-ben. Un grupo di komedia a yega di trese un komedia masha grasioso bou di e titulo aki den Centro Pro Arte, nos teatro na-shonal.
UN GALIA TA LABA KU E AWA KU E TIN:
Een kip wast zich met het water dat zij heeft.
Rema ku e remanan ku ta na bo disposishon. Yuda bo kurpa. Kontrali ku por ehempel na Hulanda, nan ta usa awa komo sim-bolo di skarsedat.
Ta kustumber di un galia pa grawat den tera te ora ku su ala i plumanan ta yen yen di tera i e ora ei e ta sagud su alanan (e ta bati su alanan) te ora tur e tera sali i e ta keda limpi. Esaki nan ta yama galia ta laba su kurpa ku e awa ku e tin.
KOMEDO DI WEBU, NO SA LOKE SANKA DI GALIA TA SINTI:
Iemand die een ei eet weet niet wat de kip heeft doorstaan.
Tras di algu...”
|
|
| 18 |
 |
“...Otro ta hasi grandi ku kos di otro hende (E ta broma ku kosnan di otro).
E proverbio aki ta trata di un bestia i e manera ku e ta trata di e bestia (den e kaso aki un galia) ta aksentua e parti emosho-nante.
NA TERA DI GALIA, KAKALAKA NO TIN BOS:
In het land van de kippen, heeft een kakkerlak niets te vertellen. In een hoenderhok is er geen plaats voor een kakkerlak.
Sr. Leo Chance, minister pa Islanan Ariba, a yega di usa e ek-spreshon aki durante un kumbre na Isla Ariba, riba Status Aparte di Aruba. El a bisa ku na e momentunan aki, e no ta papia nada pasobra, den su opinion, un kakalaka no tin nada di buska den un kouchi di galia. Loke e ke men ta, ku e Islanan chikitu no mester entremet nan den asuntu di e Islanan mas grandi.
BOSO TA MANERA GALIA:
Jullie zijn als kippen. Jullie gaan met de kippen op stok.
Loke ta nifika; Boso ta bai drumi masha tempran.
ETA MANERA GALIA KU A PERDE SU NESHI:
Hij (zij) lijkt op een kip die haar nest heeft verloren.
Hij (zij) loopt als een kip die haar...”
|
|
| 19 |
 |
“...DIA GALIA SAKA DJENTE:
Wanneer kippen tandjes krijgen. Als de kalveren op het ijs dansen.
Na bon papiamentu dia galia saka djente ke men nunka mas.
BAI PISKA GUENGU:
Guengu is Cancer moerus.
Ga maar een zeekrabbetje vissen.
Loop naar de maan.
Guengu ta un kangreu di laman. Su kol ta shinishi skur i kasi semper bo ta haa e ta kuri riba barankanan kontra di laman. Hende ta usa nan pa as. Segun e bestianan aki ta krese, nan ta troka nan kaska; nan ta sali for di nan kaska bieu ora ku e kaska nobo ta kla. E kaska bieu ta keda tras riba baranka hint i ora solo a seka e, su kol ta kambia, pero e ta masha brs i ta kibra masha lih. Na momentu ku e guengu sali for di su kaska e ta moli i kasi no por kana, pero despues di un ratu e ta seka i sigui su bida normal. Manera mi a bisa mas ariba, piskadonan ta usa e pa piska, e proverbio ta manda bo bai piska guengu, loke ta nifika bai na mierd.
E TA PARSE UN GUEPI SIN MONDONGO:
Hij (zij) lijkt op een geep zonder ingewanden.
Guepi is een platte lange vis...”
|
|
| 20 |
 |
“...MASBANGU TA ROME NA BOKA DI FORTI, GUTU NA POLCHIABOU:
Masbangu (een lekkere vis) leeft in de havenmond, un gutu (ordinaire vis) den awa di Rif (Rifwater).
Aki mi ke hasi un remarka. Tin hende ta usa enbes di masbangu e piska Karpitan ku ta mas bon atrobe, pero for di mi mucha mi a usa masbangu ta pesei mi ta sigui usa masbangu.
Shonnan ta sinta dilanti i sobra hendenan ta bini nan tras. Kompara e proverbio aki ku esun hulandes: Als je voor een dubbeltje geboren bent, bereik je nooit een kwartje = Si bo a nase pa un debchi, nunka bo por yega na un diesplaka.
Ni polchi ni awa di Ref ta eksisti mas.
E PARSE MASBANGU KU A PASA ORA:
Hij lijkt op een vis (masbangu) die lang uit het water is geweest. Hij ziet er slecht uit.
Ora un masbangu a pasa ora ta nifika, ku e no ta fresku mas i ta mih no kome e. Un sial ku el a pasa ora ta ku su wowonan ta bira kora i su karni ta bira un poko moli.
MI TA BIRA GURUGURU DRENTA SU WOWO:
Dat zal ik nooit toestaan.
Gebruikt door vrouwen, wanneer ze achter komen...”
|
|
